1.20: هارورڊ اسڪوائر
آئون ۽ عمران لا اسِڪول مان نڪري هارورڊ اسڪوائر طرف هلڻ لڳاسين، مونکي اڄ ئي شام واري فلائيٽ ۾ واشنگٽن وڃڻو هو. اڃا ٽي چار ڪلاڪ باقي هئا. وقت گذرڻ جي لاءِ هارورڊ اسڪوائر کان ٻيو ڪو سٺو هنڌ ڪهڙو ٿي سگهيو ٿي. هلڪي جهڙ ڦڙ ۽ تيز هوا لڳي رهي هئي. اسين ڪافيءَ جي هڪ مشهور دڪان اسٽاربڪس تائين پهچندي ڀڄي چڪا هئاسين. اندر گهڙياسين ته ماڻهو هڪٻئي سان ڪچهري ڪندي نظر آيا. هلڪو گوڙ هو، جيڪو ايڏو پريشان ڪندڙ نه هو. ڪجهه شاگرد ڪيفي جي اندر ڪمپيوٽر تي ڪم ڪري رهيا هئا، يعني وندر ۽ پڙهائي گڏوگڏ. اسين ٻيئي هڪ ڪنڊ وٺي وڃي ويٺاسين ۽ ڪافي پيئڻ جو ارادو ڪيوسين. هارورڊ جي علمي فضا ۽ ڪيفي جو ماحول، ٻاهر هلڪو پوندڙ مينهن، بلڪل اها ئي ڪيفيت هئي، جنهن جي سَڌ ڪڏهن غالب ڪئي هئي.
پھر دیکھئے اندازِ گل افشانی گفتار،
رکھ دے کوئی پیمانہ ء صہبا میرے آگے۔
هارورڊ يونيورسٽي بوسٽن شهر جي اندر هڪ ننڍي وستي ڪيمبرج ۾ اڏي ويئي آهي. يونيورسٽي ۽ ڪيمبرج جو مرڪزي هنڌ هارورڊ اسڪوائر سڏجي ٿو. ان اسڪوائر جي آسپاس ڪيترائي پارڪ ۽ آمريڪا جي آزادي جي جنگ جا ڪيترائي يادگار اڏيا ويا آهن. سڀني کان وڌيڪ دلچسپ اهي فنڪار آهن، جيڪي پٽ تي چادر وڇائي پنهنجي فن جو مظاهرو ڪندا آهن، جن کي واٽ ويندڙ ڪجهه سڪا اڇلي، سندن حوصلي افزائي ڪندا آهن. هارورڊ يونيورسٽي ۾ ڪامياب زندگي جا گُر سيکاريا ويندا آهن. ناليوارو ڪيئن ٿيڻون آهي، امير ڪيئن ٿيڻو آهي. ڪيپيٽل ازم جي واڌاري جو ڪهڙو رستو آهي. ان ماحول ۾ پاڻ کان هارايل اهي ماڻهون. آئون ۽ عمران سوچي رهيا هئاسين ته هنن جي محنت جو جوهر هر ڪنهن چورائي ورتو آهي. انهن فنڪارن جي پرفارمنس رات جو دير تائين جاري رهندي آهي. شاگردن جي لاءِ اهو سڀ وندر به آهي ته سڪون وارو هنڌ به. جان ايف ڪينيڊي اسٽريٽ، جان ايف ڪينيڊي پارڪ ۽ ڀرسان وهندڙ چارلس درياهه ان ماحول کي دلڪش بنائين مون کي جيڪا شيءَ سڀني کان وڌيڪ دلچسپ لڳي. هڪ هوٽل جي سامهون پيل شطرنج جون ڪيتريون ئي ميزون پيل هيون. ڪجهه ماڻهو سڄو ڏينهن شطرنج راند کيڏندي ۽ ڪافي پيئندي دل وندرائيندا آهن تيز ڀڄندڙ زندگي ۾ شطرنج جهڙي راند اهي ئي کيڏي سگهن ٿا، جيڪي خواهشن جي گهيري مان ٻاهر نڪري چڪا هجن، پر ڪي ماڻهون ٻن ڊالرن جي ان انعام جي لاءِ به کيڏڻ ويهي رهندا آهن، جيڪي هتي بازي کٽڻ تي ملي سگهن ٿا. هارورڊ اسڪوائر ۽ يونيورسٽي لازم ۽ ملزوم آهن. هارورڊ يونيورسٽي، آمريڪا جي سڀ کان قديم يونيورسٽي آهي، جيڪا 1636ع ۾ اڏي هئي. هارورڊ کي دنيا ۾ سڀني کان امير يونيورسٽيءَ جو اعزاز پڻ حاصل آهي. ان جي انڊومينٽ فنڊ ۾ ٽيهه ارب ڊالرن جي وڏي رقم محفوظ آهي، جيڪا رقم پاڪستان جي ٻن ورهين جي بجٽ جي برابر آهي. ڪيترن سون ايڪڙن تي پکڙيل هيءَ درسگاهه علم ۽ ادب جو لامحدود خزانو آهي. هن يونيورسٽي جي لئبرري دنيا جي سڀني يونيورسٽين کان وڏي آهي. آمريڪا جا اٺ صدر هن يونيورسٽي جا شاگرد هئا. هتان جا پنجهتر شاگرد ۽ استاد نوبيل انعام حاصل ڪري چڪا آهن ۽ اسان جا نوبل پرائز ونر... اهي بدنصيب ته ڪنهن يونيورسٽي، پهچڻ کان پهرين ئي اونداهين ۾ ٻُڏي ويندا آهن. آمريڪا جا ٻاهٺ کرب پتي (جيڪي اڃا جيئرا آهن) هن يونيورسٽي مان پڙهي نڪتا آهن. جڏهن هن درسگاهه جي شروعات ٿي ته اهو هڪ ڪاليج هو، جنهن جو نالو ’نيو ڪاليج‘ رکيو ويو. جان هارورڊ نالي هڪ همراهه بوسٽن پهتو ته ان پنهنجي اڌ دولت ۽ ذاتي لئبرري ان ڪاليج کي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو. ائين ’نيو ڪاليج‘ جو نالو بدلائي هارورڊ ڪاليج رکيو ويو. اڄ هارورڊ جا ٻه ڪئمپس آهن، انهن ٻنهي جي وچ ۾ چارلس درياهه حد جو ڪم ٿو ڏي. ان درياهه جي هڪ خوبصورتي اهي ننڍيون ننڍيون ٻيڙيون آهن، جيڪي پاڻي جي مٿان ڪنول جي گل جيان ٽڙنديون رهنديون آهن. شاگرد جڏهن ٿڪند اآهن ته ٻيڙيون هلائڻ جي لاءِ هتي پهچي ويندا آهن، سونهري وارن ۽ نيرين اکڙين واريون دوشيزائون. انٽرنيشنل ريڪنگ ۾ هارورڊ ۽ برطانيا جي ڪيمبرج يونيورسٽي پاڻ ۾ مد مقابل آهن. ڪڏهن هارورڊ اول ته ڪڏهن ڪيمبرج پهرين نمبر تي... پر ڪيمبرج کان اهو اعزاز ڪير به کسي نٿو سگهي ته اُتان جي پڙهيل ڳڙهيل همراهن ئي هارورڊ جو بنياد رکيو. سورهين ۽ سترهين صدي اهل يورپ جي عروج ۽ اسان جي زوال جي صدي هئي. ذهني، فڪري ۽ سماجي زوال، جيڪو معاشي ۽ فوجي زوال جي ڏاڪڻ بڻيو. انهن ٻن صدين اولهه ۽ اوڀر ۾ فاصلا ايترا ته وڌائي ڇڏيا، جو هاڻ اهي گهٽجن ئي نٿا. مغل، ترڪ، عرب، بربر، ايراني، خراساني. اهي سڀئي مسلم حڪمران، دانشور، سپهه سالار ۽ عالم جن جي ڪلهن تي ان دور هڪ عظيم ذميداري رکي هئي، هڪ ڏينهن تاريخ جي ڪٽهڙي ۾ ڪنڌ جهڪايو بيٺا هوندا. اسان جي اُن تباهيءَ ۾ سندن ڪوتاهه نظري به ته شامل آهي.
اسان ٻنهي ڪرسيون والاريون ۽ ڪافيءَ جي هڪ سرڪ ڀري. ڳالهين جو رخ پهرين ڪانفرنس ۽ پوءِ اخوت ڏانهن مُڙيو. ماضي، حال ۽ مستقبل. آئون عمران کي ٻڌائڻ لڳس ته اخوت جو شروعاتي سفر ڏاڍو ڏکيو هو. خواب کي جاکوڙ ۽ جاکوڙ کي جذبو بنجندي بنجندي گهڻو وقت گذري ويو. اخوت کي هڪ نمايان ڪاميابي تڏهن ملي، جڏهن ناليواري صحافي مجيب الرحمان شاميءَ منهنجو تعارف پنجاب جي اڳوڻي گورنر ليفيٽنٽ جنرل (ر) خالد مقبول سان ڪرايو. اسين جنرل خالد مقبول سان ملڻ جي لاءِ گورنر هائوس وياسين ته هن قرضن جي اُن تصور جي واکاڻ ڪئي ۽ پنهنجي سهڪار جي آڇ ڪئي. اسان جي ان جواب ته اسين اهو ڪم حڪومت جي بدران رڳو مخير ماڻهن جي سهڪار سان ڪرڻ ٿا چاهيون، هو گهڻو متاثر ٿيو. مون کيس دعوت ڏني ته هو اسان جي آفيس اچي ۽ پاڻ ئي ماڻهن کان اسان جي ڪم جي باري ۾ پُڇي، جيڪڏهن کيس اطمينان ٿئي ته پوءِ سهڪار جو فيصلو ڪري. گورنر اهي ٻئي ڪم ڪيا. هو مارچ 2003ع ۾ ’رسول پارڪ‘ نالي ان ڪچي وستي ۾ آيو، جتان کان اخوت جي شروعات ٿي هئي. ڪيترن ئي زائفائن کيس اخوت جو داستان ٻڌايو. انهن لفظن ۾ خدا ڄاڻي ته ڪهڙو اثر هو، جو ٿورن ئي ڏينهن کانپوءِ جنرل خالد مقبول ان پاڙي جي پنج سؤ عورتن کي گورنر هائوس چانهه تي گهرايو، اها پنهنجي نوعيت جي منفرد تقريب هئي. غريب عورتون گورنر هائوس جي لان تي نهايت اطمينان سان چانهه پي رهيون هو. ان موقعي تي ڪيترائي مخير ماڻهو به دعوتيل هئا. هڪ طرف اهي هئا، جيڪي سون جو چمچو وات ۾ وجهي پيدا ٿيا هئا، ۽ ٻي طرف غريب ۽ مسڪين، جن جي پلئه ۾ ڪنڊن کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نه هو. غريب عورتن ڀڳل ٽٽل لفظن ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجي ڪهاڻي سُڻائي. جدوجهد ۽ اميد جي لازوال ڪهاڻي، جيڪا دلين کي پگهرائي ٿي وجهي. ائين ويٺي ويٺي عطين جو هڪ سلسلو نڪري پيو. تقريب ۾ ڪجهه دانشور ۽ ڪالم نگار پڻ موجود هئا. جيئن اقبال چيو آهي ته: بھر آئی پھول کی آنسو پیام شبنم سی ۔۔۔ انهن زائفائن جي لهجي ۾ اهڙو ته ڪو اثر هو، جو انهن ڪالم نگارن مان ڪيترن جون اکيون ڀرجي آيون. ان تقريب تي ڪيترائي ڪالم لکيا ويا، جن جي ڪري اخوت جو نالو پکڙجڻ لڳو. سڀني کان پهريون ڪالم عبدالقادر حسن جو 15 جنوري 2004ع تي روزاني ’جنگ ‘۾ ڇپيو.