ڇا صدر کي موڪل ڪرڻي پوندي؟
پنجاب ۾ جنهن تيزيءَ سان گذريل ڪجهه ڏينهن ۾ 7 کان وڌيڪ شيعه ليڊرن سميت اهم سياسي اڳواڻ قتل ٿيا آهن، ان سيريز مان تمام وڏن واقعن جي ڌپ اچي رهي آهي. گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته خدا خير ڪري، جيڪڏهن ڪنهن وڏي سنڌي شخصيت کي پنجاب جي سرزمين تي ڪجهه ٿيو ته پوءِ سنڌ ۽ وفاق ۾ وڇوٽيون ايتريون ته وڌي وينديون، جن جو انجام ڀيانڪ هوندو.
بينظير ڀٽو هلندڙ هفتي جي آخر ۾ پنجاب جي شهر ڊيره غازي خان کان 3 فيبروريءَ تي رٿيل اليڪشن لاءِ مهم شروع ڪندي. عمرو ادا ڪرڻ بعد گناهه بخشائڻ کان پوءِ هن واپس وطن ايندي ئي اهڙو فيصلو گلزار هائوس تي سڏايل اجلاس ۾ ڪيو آهي. گاديءَ واري شهر جي تجزيه نگارن جو چوڻ آهي ته چند ڏينهن اڳ محترمه بينظير ڀٽو جيڪو چونڊن بابت ڪو به فيصلو نه پئي ڪرڻ گهريو ۽ جدي مان بيان ڏنو ته اسان به بائيڪاٽ ڪري قاضيءَ وانگر ڌرڻا هڻي سگهون ٿا، اها بينظير اوچتو چونڊ مهم شروع ڪرڻ جو اعلان ڪري ميدان ۾ ڪيئن پئي اچي. ايترو جهٽ پٽ ۾ ڦيرو ڪيئن آيو؟ ان سوال تي غور بعد اهو جواب ملي ٿو ته شايد ڪا خاطري ملي اٿس. خاطريءَ واري خدشي تي غور بعد هڪدم چوڌري نثار علي جا اهي لفظ ياد ٿا اچن، جيڪي هن پهرين جنوريءَ تي پارليامينٽ هائوس ۾ لفٽ جي ڀر ۾ بيٺي پير ڪچهري ڪندي، سرتاج عزيز جي موجودگيءَ ۾ مون کي ۽ حامد مير کي ٻڌايا هئا. نثار جو چوڻ هو ته اسان جو اندازو آهي ته جيڪڏهن 3 فيبروريءَ تي اليڪشن ٿي ته مسلم ليگ کي 100 کان 110 جي وچ ۾ ۽ پيپلزپارٽيءَ کي 40 جي لڳ ڀڳ سيٽون ملنديون. جنهن تي اختلاف راءِ بعد نثار ۽ سرتاج پ پ کي 50 سيٽون ملڻ تي راضي ٿيا هئا.
صدر لغاريءَ سان ملاقات کان پوءِ نثار جو اهو چوڻ يقينن ڪنهن سلسلي جي ڪڙي هوندو، پر غيب جو علم هڪ انهن ادارن کي جن فيصلو ڪيو آهي، ٻيو قدرت کي. نثار جو چوڻ هو ته پ پ بائيڪاٽ نه ڪندي ۽ نه کيس ڪرڻ کپي، ڇو ته اڄ جڏهن مسلم ليگ کي اڪثريت سان ڪامياب ٿيڻ جو آسرو آهي ته پ پ بائيڪاٽ ڪيو ته پوءِ آئينده ڪير اليڪشن وڙهندو. جنهن کي ڪاميابيءَ جي پڪ نه هوندي، اهو بائيڪاٽ ڪندو. جنهن سان پوءِ جمهوري نظام جي تڏا ويڙهه ٿيندي.
اردشير ڪاواسجي مطابق ته ”صدر لغاريءَ پنهنجي ٽيبل جو رخ مٽائي مرگلا جي پهاڙين ڏانهن ڪري ويهڻ شروع ڪيو آهي ۽ عين اهو ئي انداز غلام اسحاق خان جو هوندو هو. ماڻهو ڀلي شڪل شبيهه جي لحاظ کان ڪهڙو به هجي، پر عمل ۽ رويا ئي اهم هوندا آهن. فاروق لغاري به اسيمبلي ٽوڙڻ کان اڳ روين ۽ عملن جي بنياد تي لغاري هو، پر جڏهن اسيمبلي ٽوڙيائين ته هن کي محترمه فاروق الحق ۽ غلام اسحاق سڏڻ لڳي آهي. صدر لغاري متعلق گاديءَ جي شهر ۾ اهي گفتا ٻڌڻ ۾ اچن پيا ته 15 جنوري کان پوءِ سردار صاحب جي طبيعت خراب ٿي ويندي. هڪ ٻه ڏينهن مقامي طور علاج ڪرائيندو، پوءِ ڊاڪٽر هن کي پرڏيهه علاج ڪرائڻ جو مشورو ڏيندا ۽ هو پرڏيهه روانو ٿي ويندو. سرڪاري خرچ تي ڪجهه هفتا ٻاهر رهڻ بعد واپس وطن ايندو. ڪجهه حلقن جي راءِ اها آهي ته هو استعيفيٰ ڏيندو، پر ايئن ٿيندي نظر نه پيو اچي، پهرين ڳالهه وڌيڪ معقول آهي.
هلندڙ هفتي يعني ڪجهه ڏينهن ۾ ملڪ جا معاملا هلائڻ لاءِ قومي سلامتي ڪائونسل قائم ڪرڻ جو به اعلان متوقع آهي، جنهن جو سربراهه صدر هوندو. وزيراعظم، ڊفينس، گهرو معاملن ۽ پرڏيهي معاملن جا وزير، چيف آف جوائنٽس اسٽاف، آرمي، ايئر فورس ۽ نيوي جا سربراهه ان جا ميمبر هوندا. 9 رڪني هيءَ ڪائونسل جنهن جي قيام بابت آئين ۾ ڪا گنجائش ناهي، اها ملڪ جي سمورن شعبن بابت پاليسيءَ جا فيصلا ڪندي. هن ڪائونسل جو مقصد فوج کي سياست ۾ شريڪ ڪرڻ آهي. جيڪڏهن ايئن ٿي وڃي ٿو ته پوءِ فوج جي غير جانبداريءَ وارو ليبل لهي ويندو ۽ قومي سلامتي ڪائونسل جي هر فيصلي جي نفعي نقصان ۾ فوج پڻ سويلين حڪمرانن جيتري ڀائيوار هوندي. هن اداري جي قيام جو سڀ کان وڏو فائدو اهو ٿيندو ته ملڪي معاملن متعلق جوڙيل پاليسيون جاري رهنديون. انهن جو تسلسل حڪومت جي خاتمي سان گڏ ختم نه ٿيندو ۽ وڏو نقصان اهو ٿيندو ته پوءِ عدليا کانسواءِ ڪو به وڏو طاقتور ادارو باقي نه رهندو، جيڪو غير جانبدار قوت طور بيلنس ڪم ڪري. بظاهر ملڪ جي جيڪا سياسي ۽ معاشي حالت آهي، ان کي سامهون رکي معراج خالد به گڏيل قومن وارن جي حوالي سان چوڻ شروع ڪيو آهي ته ”هي ملڪ ويهن سالن ۾ ٽٽي ويندو.“ اهڙي صورتحال ۾ فوج کي ظاهري اقتداري ايوان ۾ آڻڻ جو معاملو بظاهر ٿيندو نظر اچي پيو. هن ڪائونسل متعلق چيو پيو وڃي ته اها قائم ٿيڻ سان ئي ٻه چار ڪم اهڙا ڪندي جو واهه واهه ٿي ويندي.
اليڪشن 3 فيبروري تي ٿيڻ بابت اڃا تائين بدستور غير يقينيءَ واري ڪيفيت آهي، پر فرق اهو پيو آهي ته نه ٿيڻ بابت افواهن ۽ خدشن ۾ ڪجهه ڪجهه گهٽتائي ٿي آهي. تڏهن به ان جو هرگز اهو مطلب به ناهي ته اليڪشن ٿيندي. بهرحال جيڪڏهن قومي سلامتي ڪائونسل ٺهي وڃي ٿي ته پوءِ اليڪشن جو پڪو آسرو ٿيندو ۽ اهو به ممڪن آهي ته ڪائونسل جماعت اسلاميءَ کان اليڪشن جو بائيڪاٽ ڪرڻ وارو فيصلو به واپس وٺرائي. ڇو ته جيڪي پارٽيون اليڪشن ۾ حصو نه وٺنديون اهي 20 مارچ تي هر حالت ۾ ٿيندڙ سينيٽ جي چونڊن ۾ مار کائينديون. اسيمبلي مان ته ٺيڪ آهي 3 سال کڻي ٻاهر رهجي، پر سينيٽ جي ڊگهي ٽرم واري نمائندگيءَ کان محروم ٿيڻ انهن پارٽين لاءِ ڏاڍو مشڪل آهي ۽ ڪا به پارٽي سينيٽ واري سيٽ نه وڃائيندي.
نگرانن جا نوان اليڪشني قانون عجيب هئڻ سان گڏ تضادن سان به ڀريل آهن. ڪيترائي ويچارا اڻ پڙهيل ته ٺهيو پر پڙهيل لکيل اميدوار به پريشان ٿيا آهن. ڊيفالٽرن جي اليڪشن ۾ حصو وٺڻ وارو قانون به عجيب آهي، جنهن تي اسلام آبادي به خوش ناهن. ڇو ته هن قانون موجب صرف اهو ڊيفالٽر آهي. جنهن جا 50 سيڪڙو کان وڌيڪ ڪنهن ڪمپنيءَ ۾ پنهنجي نالي يا گهر ڀاتين نالي شيئر هجن. مثال طور جيڪڏهن ڪنهن شخص جا 49 سيڪڙو شيئر ڪنهن ڪمپنيءَ ۾ آهن ۽ اهو 5 ڪروڙ جو ڊيفالٽر آهي، ته نگرانن جي نئين قانون موجب اهو آزاد آهي. اهڙي قانون سبب صنعتڪارن جي سربراهيءَ واري پارٽي مسلم ليگ جا اميدوار ڪافي خوش آهن، پر پ پ وارا پريشان آهن. ڇو ته پ پ وارا هميشه بجلي، گئس، فون، سرڪاري لاجز ۽ ريسٽ هائوسز جا بل هضم ڪندا هئا. ان ڪري جيڪو نگرانن قانون لاڳو ڪيو آهي، سو انهن لاءِ مصيبت بڻيو آهي، ڇو ته 5 رپين جو بل ادا نه ڪرڻ سبب به فارم رد پئي ٿيا. ٺيڪ آهي جيڪو ٿيو چڱو ٿيو، باقي اليڪشن سبب واپڊا، گئس ڪمپنين، ٽيلي ڪميونيڪشن ۽ بئنڪن کي اها به رقم ملي آهي جنهن جو آسرو ئي نه هو. انهن ادارن جي انتظاميه دعا ڪندي هوندي ته وري ايندڙ سال ٻيهر اليڪشن ٿئي. هن دفعي اميدوارن جا لاهه نڪري ويا آهن. ماڻهن کي ٺيڪن، پرمٽن، نوڪرين جا آسرا ڏئي اوڌر وٺي گاديءَ واري شهر يعني پاڪستان جي سڀ کان مهانگي شهر ۾ لئي ڪري ٺٺ ٺانگر سان هلندڙ ميمبر هن دفعي هڪ ته ڦٻيا گهٽ هئا، ڇو ته هر شيءِ ۽ ڪم تي ”وڏن“ جي نظر هئي، ٻيو ته وري اوچتو اليڪشن ۾ بقايائون به ڀرڻيون پين، جنهن سبب اڪثر اميدوار پاڪستان وانگر سخت مالي بحران جو شڪار آهن.
تازو جيڪب آباد مان چونڊيل هڪ اڳوڻو ميمبر اليڪشن اڌ ۾ ڇڏي اسلام آباد آيو هو. پنهنجي هڪ سنگتيءَ سان سور سليندي کيس ٻڌايائين ته ”يار پڇاڙيءَ ۾ عشق مان شادي ڪيم، گهر واريءَ کي گهر مسواڙ تي وٺي ڏنو اٿم. گاڏي رينٽ اي ڪار وارن جي ڪرائي تي ڪرڻي پئي، مان ويس ڳوٺ، فارم ڀرائڻ لاءِ مس ڏوڪڙ هٿ ڪيم ته مٿان بيگم جو فون آيو ته هڪدم پهچ. آيس ته چيائين گاڏي وٺي ڏي، رينٽ اي ڪار وارن بل نه ڀرڻ سبب گاڏي موٽائي ورتي آهي. روز بل لاءِ چڪر ٿا هڻن ۽ چون ٿا ته بل ڏي نه ته اليڪشن ڪميشن ٿا وڃون. مس مس انهن کي راضي ڪري اڌ پئسا ڏنا آهن، پوءِ به گاڏي ڪو نه ٿا ڏين. بيگم کي مشڪل سان مڃايو آهي ته ڪجهه ڏينهن گذارو ڪر، ڪڻڪ لهي ته نئين گاڏي وٺنداسين. هوڏانهن اليڪشن ۾هن دفعي آسرو به گهٽ ٿو لڳي، ڇو ته ماڻهن جا مڙئي دماغ ڦريل ٿا نظر اچن. خير الله چڱي ڪندو.“
هي ته هو هڪ اڳوڻي ميمبر جو احوال، جيڪو هن هوش حواس ۾ هوندي سچي ڪئي. باقي ٻين اميدوارن جو حال به ساڳيو آهي، ڪو مڃي يا نه، باقي هن ميمبر تي ميار ڪانهي، هن ويچاري ته اعتراف ڪيو آهي ۽ اعتراف ڪرڻ تمام وڏي بهادري هوندي آهي.
(6 جنوري 1997ع)