سپريم ڪورٽ جي خميس ڏينهن واري ڪارروائي
خميس واري ڏينهن سپريم ڪورٽ ۾ جسٽس سجاد علي شاهه ڪيس جي سماعت دوران غلام حسين عباسي، شاهد اورڪزئي ۽ احمد رضا قصوري پنهنجا دليل پيش ڪيا. ڪورٽ جي مکيه ڪارروائي هيٺ پيش ڪجي ٿي.
پاڪستان ۾ عدالتون عدالتن جو ٽرائل ڪري رهيون آهن. اها ملڪ ۽ ادارن لاءِ ڏک واري ڳالهه آهي. آئين ان جي اجازت نه ٿو ڏئي. چيف جسٽس کي آئين موجب ڪا به عدالت نه ٿي هٽائي سگهي ان لاءِ سپريم جوڊيشل ڪائونسل جو طريقو واضح ڪيل آهي. ججن وچ ۾ پيدا ٿيل غلط فهميون ختم ڪرڻ جي ڪوشش ئي نه ڪئي وئي پر ڪجهه نظر نه ايندڙ مفاد پرست قوتن صورتحال نورٽرن تائين پهچائي آهي. 26 نومبر تي هڪ ڏينهن ۾ ٽي حڪم جاري ٿيا. آخر ڪهڙي جلدي هئي، ڇا پاڪستان تباهه ٿي رهيو هو جو چيف جسٽس کي هٽائڻ جو هڪ طرفو عبوري حڪم بنا نوٽيس جاري ڪرڻ جي ڏنو ويو.“ اهڙو اظهار نامياري قانوندان غلام حسين عباسي ڪالهه سپريم ڪورٽ جي 10 ميمبري بينچ آڏو چيف جسٽس جو دفاع ڪندي پنهنجي دليلن ۾ ڪيو. چيف جسٽس سجاد شاهه ۽ حفيظ پيرزادي سميت ملڪ جي ناميارن قانوندانن جو استاد غلام حسين عباسي جيڪو ذوالفقار ڀٽو جو به دوست هو ۽ بقول هن جي ته هن سپريم ڪورٽ پاران ڀٽو کي ڦاهي ڏيڻ واري فيصلي خلاف احتجاج طور 13 سال سپريم ڪورٽ ۾ تيسين وڪالت نه ڪئي جيسين ڀٽو کي ڦاهي ڏيندڙ سمورا جج رٽائر نه ڪري ويا. تنهن ڪالهه پنهنجا دليل ڏيندي چيو ته هو سجاد علي شاهه جي دفاع ۾ نه آيو آهي. پر ملڪ جي عدالتي سسٽم جي وڏي ۾ وڏي عهدي چيف جسٽس آف پاڪستان جي دفاع لاءِ آيو آهي. هڪ موقعي تي جسٽس سعيد الزماني صديقي چيو ته چيف جسٽس جا عدالتي اختيار به ججن جيترا آهن ۽ سڀ جج برابر آهن. چيف جسٽس ججن منجهان آهي، پر هن کي صرف انتظامي اختيار حاصل هوندا آهن. پيرائتي ڪارروائي موجب ڪالهه جمع ڏينهن صبح جو 10 رڪني بينچ جو سربراهه جسٽس سعيد الزمان صديقي آهي ۽ ان ۾ جسٽس فضل الاهي خان، جسٽس ارشاد حسن خان، جسٽس راجا افراسياب خان، جسٽس ناصر اسلم زاهد، جسٽس منور مرزا، جسٽس خليل الرحمان، جسٽس اعجاز نثار، جسٽس رياض اي شيخ ۽ جسٽس عبدالرحمان خان شآمل آهن تن چيف جسٽس کي معطل ڪرڻ واري ڪيس جي سماعت شروع ڪئي ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي ٻئي وڪيل غلام حسين عباسي دليل شروع ڪيا. هن چيو ته ججن وچ ۾ جيڪي غلط فهميون هيون اهي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ئي نه ڪئي وئي. جڏهن بار ڪائونسل وارن قدم اڳتي وڌايو ته سمورا جج غير رسمي طور گڏ به ويٺا. هن بحران دوران پيش آيل واقعن جو ذڪر ڪرڻ چاهيو ته جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته اهي واقعا اڳ ۾ حفيظ بيان ڪيا آهن، اوهان نئين ڳالهه ڪريو. عباسي چيو ته مان انهن حقيقتن کي پنهنجي قانوني جائزي جي نظر ۾ پيش ڪرڻ گهران ٿو. عباسي چيو ته انهن حقيقتن بابت حفيظ ٻيهر ڳالهائڻ چاهي ٿو، هو ڪراچي ويو آهي. جسٽس سعيد الزمان چيو ته هن جا دليل مڪمل ٿي چڪا آهن. عباسي چيو ته اوهان ڪنهن نتيجي تي تيسين ڪيئن پهچندا جيسين حقيقتن جو جائزو نه وٺندا. ان تي جسٽس ارشاد، جسٽس ناصر اسلم، جسٽس خليل، جسٽس سعيد الزمان ۽ جسٽس منور مرزا هڪ ئي وقت ڳالهائڻ لڳا. هنن جو چوڻ هو ته اوهين ورجاءُ نه ڪريو. عباسي دهلي ۾ هڪ ڀارتي جج جي برطرفي واري ڪيس جو حوالو ڏيندي چيو ته ان کانسواءِ ٻيو ڪو به مثال ناهي ۽ ان جج کي به بدعنواني جي الزام ۾ هٽايو ويو هو. هن چيو ته مون پنهنجي 48 سالن جي وڪالت واري پريڪٽس دوران ڪڏهن به ججن سان الجهڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي. مارشل لا دور ۾ صدر جيڪو ڊڪٽيٽر به هو يا جيڪو ڪجهه به هو تنهن جيڪي ترميمون ڪيون ان بعد عوام کي رليف سپريم ڪورٽ ڏيندي هئي. سپريم ڪورٽ کانسواءِ ملڪ جي وجود جو تصور ئي ناهي ۽ سپريم ڪورٽ چيف جسٽس کانسواءِ نامڪمل آهي. هن چيو ته مان واقعن جو ذڪر ڪرڻ گهران ٿو پر اوهان (جسٽس ارشاد) وچ ۾ ڳالهايو ٿا. جسٽس ارشاد چيو ته ٺيڪ آهي مان مداخلت نه ٿو ڪريان. عباسي چيس مهرباني. هن چيو ته درخواست گذار جو موقف اهو آهي ته چيف جسٽس پنهنجي ڊيوتي ادا ڪرڻ جو اهل ناهي. جڏهن سڌي طرح پٽيشن عدالت ۾ ايندي آهي ته 99 سيڪڙو ڪيسن ۾ عبوري فيصلا نه پر اڳ ۾ نوٽيس جاري ٿيندا آهن. هن کي ججن چيو ته اوهين ساڳيون ڳالهيون ورجايو ٿا. عباسي چيو ته اسان وڪيلن لاءِ هي واحد فورم آهي جتي انصاف لاءِ دانهون ڪري سگهجن ٿيون. اسين موچي دروازي يا آرام باغ ۾ وڃي نه روئنداسين. هي اهم معاملو آهي چيف جسٽس جو ڪيس آهي. اهو هڪ شخص نه پر عهدي ۽ اداري جو ڪيس آهي. هن چيو ته ڪنهن به جج يا چيف جسٽس خلاف ڪيسن جي سماعت ڪا به عدالت نه ٿي ڪري سگهي. چيف جسٽس جي هوندي ان کي هڪ جج معطل ڪري سندس اختيار ڪيئن ٿو استعمال ڪري سگهي. پاڪستان ۾ ته عدالتون عدالتن جو ٽرائل ڪري رهيون آهن. آئين ان جي هرگز اجازت نٿو ڏئي. اهو عمل ملڪي سسٽم ۽ عدليا سميت سمورن ادارن لاءِ هاڃيڪار آهي. هن چيو ته ملڪ جي وڏي ۾ وڏي عدالت جي چيف جسٽس جيڪو پاڪستان جو چيف جسٽس آهي تنهن خلاف ڪيس ٻڌو ٿو وڃي ۽ نوٽيس جاري به نٿو ڪيو وڃي ۽ ان ڌر کي ٻڌڻ کانسواءِ هڪ طرفو عبوري حڪم جاري ڪيو ٿو وڃي؟ هن چيو ته اهڙي وڏي قانوني معاملي ۾ اهو طريقو يقينن علط آهي. 26 نومبر تي هڪ ڏينهن ۾ 3 حڪم جاري ڪيا ويا، ڪهڙي جلدي هئي، ڇا پاڪستان تباهه ٿي رهيو هو؟ اهڙي صورتحال جيڪا نورٽرن تي پهچي وڃي، جڏهن عدالت تي حملا ٿيڻ لڳن. ان صورت ۾ اهڙن فيصلن سان ڇا ٿيندو. ان مان ته لڳي ٿو ته ان معاملي جي پٺيان نظر نه ايندڙ مفاد پرست قوتون آهن. ان تي جسٽس سعيد الزمان ۽ جسٽس ارشاد چيس ته اوهان هروڀرو اهڙي ڳالهه نه ڪريو جو ٻي ڌر وارا به اٿي پنهنجي ڳالهه چون. عباسي چيو ته ٺيڪ آهي. هن معاملو اڳتي وڌائيندي وري واقعن جو ذڪر ڪيو ته وري جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته حفيظ تفصيل ۾ اهو ٻڌائي چڪو آهي ۽ اوهان پاڻ هن کي مڃتا ڏني آهي. عباسي چيو ته مان ڪو جسٽس سجاد علي شاهه کي بچائڻ نه پر مان چيف جسٽس جي عهدي جو احترام ڪريان ٿو ۽ ان عهدي جو دفاع ٿو ڪريان. هن هڪ آمريڪي عدالت جي فيصلي جو به حوالو ڏنو. هن چيو ته هي چيف جسٽس وارو ڪيس تاريخي نوعيت جو آهي. جڏهن چيف جسٽس جي مقرري غلط يا غير قانوني هئي ته سپريم جوڊيشل ڪائونسل ۾ ڇو ڪيس نه موڪليو ويو. هن کي وري ججن چيو ته اوهان ورجاءُ ٿا ڪريو. عباسي چيو ته مان اوهان جي سامهون پاڻ کي ڏکيو ٿو محسوس ڪريان. (Under the wall).عباسي آزاد ڪشمير سپريم ڪورٽ جي هڪ ڪيس جو حوالو ڏنو ته جسٽس ارشاد چيس ته اسان کي ڪيس بابت علم آهي. عباسي اهو ڪيس پڙهڻ ئي ڇڏي ڏنو. ان بعد هن جسٽس حمود الرحمان جي هڪ فيصلي جو حوالو ڏنو ته جسٽس ارشاد چيس ته اهو ڪيس به اسان جي ڄاڻ ۾ آهي. ان بعد عباسي چيو ته مان هڪ ”فرينچ بڪ“ جو حوالو ڏيڻ چاهيان ٿو اهو ڪتاب مون کي چيف جسٽس قدير ڏنو هو. ججن پڇيس ته ڇو ڏنائين. عباسي کين ٻڌايو ته مون کي هن جج ٿيڻ جي آڇ ڪئي مان نه ٿيس ۽ هن بعد ۾ هي ڪتاب ڏنو. جسٽس ارشاد چيس ته چيف جسٽس قدير کان غلطي ٿي وئي هئي. شايد ان بعد عباسي چيو ته آئين موجب چيف جسٽس کي مقرر ڪرڻ جو صوابديدي اختيار صدر جو آهي. هو جنهن به جج کي چيف جسٽس مقرر ڪري ٿو ته هو خود بخود سڀني کان سينيئر ٿي وڃي ٿو. حڪومت جڏهن سندس مقرري جو نوٽيس جاري ڪيو ۽ ان کي تسليم به ڪيو تنهن بعد 4 سالن کان پوءِ هن جو حڪم نه مڃڻ ۽ هن کي هٽائڻ وارو عمل حڪومت جي بد ڪرداري آهي. عباسي وڌيڪ چيو ته قاضي جو حڪم مڃڻ حڪومت جي ذميواري آهي. چيف جسٽس جي حيثيت ڪمانڊ ڪرڻ واري آهي. سندس ساٿي جج به هن جي حڪم جا ايترا ئي پابند آهن جيترا ڪي ٻيا آهن. هن چيو ته اسلام ۾ به قاضي جي حڪم جي مڃوتي انتهائي اهميت جوڳي آهي. هن حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنه جي دور جو هڪ قصو به ٻڌايو. جنهن موجب قاضي جي حڪم تي خليفو هوندي به حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنه پنهنجي ڪلهن تي حضرت عباس رضي الله تعاليٰ عنه کي چاڙهيو ۽ برسات سبب ٽمندڙ ڇت کي ليپو ڏياريو.
شاهد اورڪزئي چيو ته مان نٿو چاهيان ته هر ڪيس وفاق پاڪستان هارائي پر هن ڪيس ۾ چاهيان ٿو ته آئين جي بالادستي قائم رهي. هن چيو ته عدالت جيڪڏهن انصاف نه ڪيو ته احرام مصر وانگر هي عمارت به تاريخ جو حصو ٿي ويندي. هن چيو ته ساڄي هٿ ۾ قرآن ۽ کاٻي هٿ ۾ آئين پاڪستان آهي. قرآن لاريب ۽ لاعيب آهي، پر آئين ۾ زيب به آهي ۽ عيب به آهي. مان قرآن جو شاگرد آهيان ۽ آئين جو استاد آهيان. هن چيو ته مان جسٽس سجاد علي شاهه جي سمجهه تي اعتراض ٿو ڪريان. هو مون کي نه ٻڌندو هو ۽ ايئن چوندو هو ته هي ڪٿان اچي ويو. هن هڪ ڪتاب لهرايو ۽ چيو ته هن ۾ جسٽس سجاد علي شاهه ۽ جسٽس اجمل ميان آئين جا ڪپڙا لاٿا آهن. سجاد شاهه غلط بياني ڪئي آهي. هن چيو ته مان قرآن مفت پڙهندو آهيان ۽ آئين مفت نه پڙهندس، ان لاءِ مزدوري طئي ڪيو. جسٽس ارشاد چيس ته تون ڀلي نه پڙهه اسين پاڻ پڙهي وٺنداسين. اورڪزئي چيو ته آئين موجب توهان (جج) ۽ آئون برابر آهيون. اها اوهان جي بدقسمتي ۽ منهنجي خوشقسمتي آهي. اورڪزئي چيو ته سجاد علي شاهه جي ڪردار تي اعتراض آهي، مان ان تي تقرير ڪري سگهان ٿو. جنهن تي ججن کيس چيو ته تون جيڪو چوڻ چاهين ٿو اهو چئه ۽ اهو بهتر آهي ته تون لکت ۾ ڏي. اورڪزئي چيو ته حفيظ پيرزادي غلط دليل ڏنا آهن. هن چيو ته چيف جسٽس جي مقرري سان سينيارٽي وارو اصول لاڳو نٿو ٿئي، هڪ دفعو چيف جسٽس ٿي ويو ته اهو سينيئر آهي ۽ ان جو حڪم مڃڻ جا سڀئي پابند آهيون. ان بعد احمد رضا قصوري چيو ته قومن جي ضمانت آئين سازي يا قانون سازي فراهم نه ٿي ڪري. جڏهن حضور ﷺ جو سسٽم سٺن ساٿين کانسواءِ نٿو هلي سگهي ته اسان جو ڪيئن هلندو. جن ماڻهن جي ڄاڻ ۽ علم گهٽ آهي اهي وڏن عهدن تي اچي ويا آهن. ان تي جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته اوهان جنرل تقريرون نه ڪريو، هي فورم ناهي. قصوري چيو ته اسين وڏين عمارتن ۾ ننڍن ماڻهن کي ويهاريو آهي تڏهن بحران آهي. هن آمريڪي صدر روز ويلٽ جو قول ٻڌايو ته رياست جي گاڏي حڪومت، عدليا ۽ پارليامينٽ جي ٽن گهوڙن ذريعي ڇڪي سگهجي ٿي. جڏهن حڪومت ۽ قانون سازي وارا گهوڙا گهه ڪن ته عدليا وارو گهوڙو ان کي ڇڪي، ڇو ته هو عوام جو ضمير ۽ عقل آهي. هتي طاقت جو مسئلو آهي. حڪومت کي جيڪو وڻي ٿو سو ڪري ٿي. ان تي جسٽس سعيد الزمان چيو ته تون حفيظ پيرزادو جي دليلن جي نفي ٿو ڪرين. قصوري چيو ته مان آئين جي تشريح ٿو ڪريان. جسٽس ارشاد چيو پر تون مک وڪيل حفيظ جي دليلن جي ابتڙ موقف نٿو اختيار ڪري سگهين. قصوري چيو ته مان آئين جي تشريح ۾ ڪنهن جي ڊڪٽيشن نه وٺندس مان صرف آئين آڏو ڪنڌ جهڪايان ٿو. جسٽس ارشاد ۽ جسٽس ناصر اسلم چيس ته تون واسطيدار ڳالهه ڪر. قصوري چيس ته اوهان جو رويو ٺيڪ ناهي ۽ مون کي گهٽ نه سمجهو. مان هميشه وڏي ڳالهه ڪندو آهيان. مون کي ڪو به هلڪو نه سمجهندو آهي. ججن هن کي چيو ته تون گذارشون پيش ڪر. قصوري چيو ته جيڪڏهن اڪثريت جو اصول لاڳو ٿا ڪريو ته هن ڪيس ۾ آئين ۾ ان جي ڪا گنجائش ناهي. قصوري چيو ته جڏهن 2 وزيراعظم بڻيا ته ملڪ ٽٽو هو. هاڻي ٻن چيف جسٽس جو معاملو آهي ۽ جنهن جي به آئين ۾ گنجائش ناهي. جڏهن هڪ چيف جسٽس ملڪ ۾ موجود آهي ته ٻيو چيف جسٽس ڪيئن ٿو مقرر ڪري سگهجي. هن چيو ته چيف جسٽس جي مقرري وقت ڀرتي ڪندڙ اختياري مشوري جي پابند ناهي. مشوري جو عمل ججن جي ڀرتي سان لاڳو ٿئي ٿو. ججن چيس ته اها ڳالهه به حفيظ چئي ويو آهي. قصوري چيو ته چيف جسٽس جو حڪم مڃڻ ضروري آهي، سڀني کي ان جي پابندي ڪرڻي آهي. جسٽس سعيد الزمان ان تي تبصرو ڪندي چيو ته چيف جسٽس به ٻين ججن جي برابر ئي آهي ڇو ته هو انهن مان ئي هوندو آهي. عدالتي اختيار به هر جج جا هڪ جيترا آهن. چيف جسٽس وٽ صرف انتظامي اختيار وڌيڪ آهن. قصوري چيو ته سڀاڻي جيڪڏهن 4 ڪور ڪمانڊر آرمي چيف کي ڪڍي ڇڏين ته ڇا اهو درست هوندو؟ جيڪڏهن آرمي چيف ڪنهن کي سياچن ۾ مقرر ڪري ته اهو بغاوت ڪندو. ان تي جسٽس ارشاد حسن چيس ته اسين تنهنجي قابليت تي شڪ نٿا ڪريون، پر اهو ٿا چئون ته اوهان نئين ڳالهه ڪريو. آرمي چيف وارو مثال هتي فٽ ناهي. ان بعد وڌيڪ ڪارروائي سومر تائين ملتوي ڪندي عدالت غلام حسين عباسي کي هدايت ڪئي ته هو حڪومت واري جواب جو جواب ڇنڇر ڏينهن لکت ۾ عدالت ۾ پيش ڪري. هاڻي سومر ڏينهن کان حڪومتي ڌر جا وڪيل عبدالسميع خان، راجا حق نواز، اسلم چشتي ۽ راجا افسر دليل ڏيندا.
(20 ڊسمبر 1997ع)