ڪيس جو فيصلو اڄ ٿيندو؟ ۽ فيصلو ڇا هوندو؟
ڪالهوڪي سپريم ڪورٽ جي ڪارروائي شروع کان وٺي پڄاڻي تائين تيزي سان هلي رهي هئي. ايئن پئي لڳو ته اجهو ٿو فيصلو اچي. عدالت جي سماعت واري اسٽائيل کان وڌيڪ سرڪاري وڪيلن جي دليلن واري انداز مان اها پڪ پئي لڳي ته اڄ ڪارروائي مڪمل ٿي ويندي. سرڪاري ڌر جي نمائندگي ڪندڙ وڪيل راجا حق نواز، جنهن جي انگريزيءَ تي سندس سفيد مٿو ٿي وڃڻ جي باوجود به عدالت ۾ ويٺل وڪيل ۽ وزيٽر، صحافي ۽ جج، ڪنهن ڪنهن مهل کلي رهيا هئا. اهو جڏهن دليل ڏيڻ لڳو ته پنهنجي موقف جي حق ۾ عدالتي فيصلن جي حوالن کان وڌيڪ مختلف وقتن ۾ عجيب قسم جي اخبارن ۾ شايع ٿيل پنهنجي بيانن جا حوالا وڌيڪ ڏيئي رهيو هو. جسٽس ارشاد حسن خان اهو ئي سبب هو ته کيس هر هر چئي رهيو هو ته اڳتي هل- ڪنهن ڪنهن مهل ته وڌڻ لاءِ کيس اشارا به ڪري رهيو هو.
جسٽس ارشاد حسن خان جيڪو ننڍي هوندي پڙهائي دوران بحث مباحثن ۾ به گهڻو حصو وٺندو هو، تقريرون به ڪندو هو ۽ گهڻو ڳالهائڻ واري خاصيت اها به ڊپلوميٽڪ اسٽائيل واري جيڪا هڪ سٺي وڪيل جي علامت آهي، اها هن ۾ وڌيڪ آهي. شايد تڏهن ئي ماضي ۾ پنجاب جو ايڊووڪيٽ جنرل به کيس مقرر ڪيو ويو هو. اهو ڪالهه چيف جسٽس واري ڪيس جي سماعت دوران به سڀني ججن کان وڌيڪ ڳالهائي رهيو هو. هي ايترو ته سٺو ماڻهو آهي جو هر قسم جي پروفيشنل ۽ نان پروفيشنل سينيئر ۽ جونيئر وڪيلن جي سدائين تعريف ڪندو آهي. هن حفيظ پيرزادي جي به اڳ ۾ ساراهه ڪئي هئي ته شاهد اورڪزئي جيڪو وڪيل ناهي تنهن جي به حد کان وڌيڪ تعريف ڪئي ۽ ڪالهه راجا حق نواز کي مڃتا ڏئي رهيو هو. جسٽس ارشاد جي اک عدالت ۾ ويٺل هر ماڻهو تي هوندي آهي سڀني کي پيو جاچيندو آهي.
ڪالهه هڪ موقعي تي جڏهن راجا چيو ته ڪوئٽا ۾ پٽيشن رولز موجب داخل نه ٿيڻ وارو چيف جسٽس جو اعتراض اجايو آهي ڇو ته هن کي هٽائڻ وارو معاملو آئيني آهي ۽ آئين آڏو رولز جي ڪا حيثيت نه هوندي آهي. راجا حق نواز جو ڪالهه چيف جسٽس کي هٽائڻ کان وڌيڪ زور ان تي هو ته سندس پٽ جيڪو به ايڊووڪيٽ آهي تنهن جو نالو به هن ڪيس ۾ شامل ڪيو وڃي. هن اها ڳالهه 4 دفعا ورجائي ته نيٺ عدالت کيس چيو ته چڱو بابا داخل ڪريون ٿا. راجا حق نواز جڏهن دليل پئي ڏنا ته ان مهل مختلف ڪيسن جا جيڪي هن حوالا ڏنا تن جا فيصلا پڙهڻ ۽ عدالت کي قائل ڪرڻ ته ٺهيو پر صفحا نمبر به نه پي ٻڌايا جنهن تي ججن اهو پئي چيس ته ٺيڪ آهي اوهان جلدي اڳتي وڌو اهو فيصلو اسان جي علم ۾ آهي اسان اوهان جو حوالو نوٽ ڪيو آهي ۽ پڙهي وٺنداسين.
هڪ موقعي تي جڏهن ججن جي تعريف ۽ مڃتا سبب راجا حق نواز کي پنهنجي باري ۾ ”ٽاپ جو وڪيل هئڻ“ جو هڪ لمحي خيال آيو ته جوش ۾ هن مسلم ويلفيئر موومينٽ جي اقبال حيدر جيڪو پروفيشنل آئيني درخواست گذار آهي. تنهن کي گهٽ وڌ ڳالهايو ۽ کيس بليڪ ميلر سڏيو ته ڪجهه وڪيلن راجا حق نواز کي اکيون ڏيکاريون ته جسٽس ارشاد ۽ جسٽس سعيد الزمان صديقي ان جو نوٽيس وٺندي راجا حق نواز کي چيو ته اوهين غلط ريمارڪس ڏيڻ بدران اڳتي وڌو. جسٽس ارشاد جا ”اڳتي وڌو“ وارا ريمارڪس جيڪڏهن ڳڻجن ها ته شايد درجن کان وڌيڪ اهڙا موقعا ضرور هجن ها. نه صرف راجا حق نواز پر سينيئر وڪيل سميع احمد خان سان به ساڳيو حال هو، هن جي انگريزي ته تمام سٺي هئي دليل به ٺيڪ هئس پر حوالا واضح نه هئا. هڪ موقعي تي جڏهن جسٽس سعيد الزمان هن کان پڇيو ته جنهن آرڊر جو اوهين حوالو ڏيو ٿا اهو ”پيپر بڪ“ (پٽيشن جي ڪاپي) ۾ ڪهڙي صفحي تي آهي ته هن چيو ته اها مون کي خبر ناهي ڪٿي لڳل هوندو، جيتوڻيڪ هڪ وڪيل کان اهڙي جواب جي توقع نان پروفيشنل هئڻ وارو تاثر ڏئي ٿي.
جسٽس سعيد الزمان صديقي جيڪو سينيئر جج آهي ۽ هن ڪيس جي سماعت ڪندڙ 10 رڪني بينچ جو سربراهه به آهي، ان وڪالت شريف الدين پيرزادو جي اسسٽنٽ وڪيل طور شروع ڪئي هئي. شريف الدين پيرزادو جي اسسٽنٽ رهڻ دوران هن جيڪو ڪجهه پرايو اهو ئي اڄ هن کي ڪم ٿو اچي. ڇو ته شريف الدين پيرزادو جهڙن ڏاهن وڪيلن سان گڏ ڪم ڪرڻ مان گهڻو تجربو ٿيندو آهي. اهو جسٽس سعيد الزمان هن وقت سپريم ڪورٽ جي سينيارٽي لسٽ موجب ٽئين نمبر تي آهي. 98ع ۾ جسٽس اجمل ميان جي رٽائرمينٽ بعد جسٽس سعيد الزمان جو چيف جسٽس ٿيڻ جو وارو آهي.
هڪ موقعي تي حڪومت جو سينيئر وڪيل سميع احمد جڏهن ججز ڪيس جو حوالو ڏيڻ لڳو ته سن 1996ع بدران 1962ع پڙهڻ لڳو. جسٽس ارشاد کيس چيو ته اهو 62 نه پر 96 آهي. وري سميع احمد ان کي ابتو پڙهيو ته جسٽس سعيد الزمان هن کي چيو ته اوهين غلط ٿا پڙهو. سميع احمد ٽيون دفعو وري انگ 96 بدران 62 پڙهيو ته جسٽس خليل الرحمان کلندي کيس چيو ته ٺيڪ آهي اسين سمجهون ٿا تون اڳتي هل. جسٽس خليل الرحمان لاهور جو آهي. جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ جي 40 کان وڌيڪ ججن کي نواز شريف پهرين دور ۾ هاڻوڪي موٽر وي لڳ لاهور ۾ پلاٽ ڏنا هئا ته انهن ۾ هو به شامل هو.
جسٽس ناصر اسلم زاهد جنهن بينظير جي ٻئي دور ۾ مرتضيٰ ڀٽو، جيئي سنڌ وارن ۽ ايم ڪيو ايم وارن سميت سالن کان قيد پراڻن قيدين جن ڪڏهن عدالت جو منهن به نه ڏٺو هو انهن کي رليف ڏئي انصاف ڀريا فيصلا ڪري جڏهن شهرت ماڻي هئي ته هن کي سابق حڪومت سزا طور شريعت ڪورٽ موڪليو هو جنهن تي ان وقت به چيف جسٽس سجاد علي شاهه اعتراض ڪيو هو ۽ بعد ۾ 20 مارچ واري ججز ڪيس جي فيصلي جو پهريون فائدو به هن کي مليو هو جو کيس سپريم ڪورٽ ۾ گهرايو ويو هو بعد ۾ ڪوئٽا بينچ ۾ جسٽس ناصر اسلم جي مقرري ٿي، جتي چيف جسٽس کي معطل ڪرڻ وارو فيصلو ڏيندڙ 3 ججن ۾ هو به شامل هو. سندس ڪجهه مداحن جن ۾ آردشير ڪائوسجي سميت ڪيترائي ڪالم نگار شامل آهن پنهنجي لکڻين ۾ اهو تاثر ڏنو ته کين افسوس ٿيو آهي. بهرحال هن ڪالهه راجا حق نواز ۽ سميع احمد کان وٺي راجا افسر ۽ اسلم چشتي جي دليلن ٻڌڻ تائين سواءِ هڪ جملي چوڻ جي ڪو تبصرو نه ڪيو. هڪ موقعي تي جڏهن اسلم چشتي جيڪو درخواست گذار ملڪ اسد جو وڪيل آهي ۽ ڪوئٽا بينچ آڏو به دليل ڏئي چڪو هو تنهن ڪالهه جڏهن ساڳيون ڳالهيون شروع ڪيون ته جسٽس ناصر اسلم چيس ته مسٽر چشتي اوهان سدائين چوندا آهيو ته ”هڪ پهلو اڃا رهي ٿو.“
جسٽس شيخ رياض به ڪالهه خاموش رهيو، جسٽس رياض جيڪو قانون واري وفاقي وزارت جو سيڪريٽري به رهيو آهي ۽ هن ئي جسٽس سجاد علي شاهه کي چيف جسٽس بنائڻ جي سمري تيار ڪئي هئي، اهو به شريف الدين پيرزادي جو جونيئر وڪيل رهيو آهي ۽ سندس سٺن شاگردن مان آهي. جڏهن ذوالفقار ڀٽو کي سپريم ڪورٽ ۾ ڦاهي جي سزا ڏني وئي هئي ته سزا ڏياريندڙ سرڪاري وڪيلن ۾ جسٽس رياض شيخ به شامل هو. جسٽس رياض پنجاب جو ايڊووڪيٽ جنرل به رهيو. بينظير دور ۾ قانون جي وفاقي وزارت جو سيڪريٽري به رهيو آهي. هو به قابل ماڻهو آهي. ڪنهن زماني ۾ چوڌري الطاف، شريف الدين پيرزادو ۽ جسٽس رياض شيخ جي دوستي مشهور هوندي هئي. ان سان گڏ جسٽس فضل الاهي خان جيڪو 31 ڊسمبر 97ع تي رٽائر ٿي رهيو آهي، اهو به ڪالهه خاموش رهيو. هن به گهڻو ته ڇا پر ٿورو به نه ڳالهايو. جسٽس عبدالرحمان جيڪو پڻ پٺاڻ آهي. اهو ڏاڍو اهل ۽ قابل جج آهي. هو، جسٽس راجا افراسياب ۽ جسٽس اعجاز نثار 3 اهڙا جج آهن جن هلندڙ ڪيس واري سماعت دوران هڪ لفظ به نه ڳالهايو آهي. هو هڪ بهترين جج طور مشهور آهي. اهو به ڪالهه خاموش رهيو ۽ گهرائي سان ڪيس ۽ وڪيلن جي دليلن جو جائزو وٺندو رهيو. جسٽس شيخ اعجاز نثار جيڪو به هن بينچ ۾ شامل آهي اهو به تمام سٺو پڙهيل لکيل ماڻهو آهي ۽ هڪ قابل جج واري شهرت رکندڙ آهي. هو جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ هو ته شهباز شريف خلاف هڪ ڪيس جي سماعت دوران اڄوڪو اٽارني جنرل چوڌري فاروق جيڪو ان وقت به شهباز شريف جو وڪيل هو تنهن عدالت ۾ توهين آميز طريقو اختيار ڪندي جسٽس اعجاز خلاف اڍنگو رويو اختيار ڪيو هو ۽ سندس اهڙي توهين آميز ۽ نان پروفيشنل رويي جو هن ذڪر فيصلي ۾ لکت ۾ به ڪيو هو. لاهور هاءِ ڪورٽ پي ايل ڊي 1994ع ۾ اهو رپورٽ ٿيل آهي جنهن جي بنياد تي اٽارني جنرل خلاف وهاب الخيري وري نئون توهين عدالت جو ڪيس به داخل ڪيو آهي. جسٽس اعجاز نثار هن ڪيس جي مڪمل ڪارروائي دوران ماٺ رهيو آهي ۽ غور سان وڪيلن جي دليلن جا پوائنٽ نوٽ ڪندو رهيو آهي. هن بينچ جي سماعت ڪندڙ 10 ججن ۾ مٿي ذڪر ڪيل 2 ججن کانسواءِ نائون جج راجا افراسياب خان آهي. جيڪو ججن واري گروپنگ دوران شروع ۾ چيف جسٽس سجاد علي شاهه ۽ بعد ۾ جسٽس سعيد الزمان واري پاسي هو. جسٽس راجا افراسياب هڪ دفعي 10 سالن کان عدالتي ڪارروائي جي ڪوريج ڪندڙ انگريزي اخبار جي هڪ صحافي کي گهرائي حيرت مان پڇيو هو ته اوهان ايڏيون اڌ صفحن جون خبرون انگريزي ۾ ڪيئن ٿا هڪ ئي ڏينهن لکي وڃو؟ 10 رڪني بينچ جو ڏهون جج جسٽس منور مرزا آهي. هو بلوچستان هاءِ ڪورٽ جو چيف جسٽس به رهيو آهي ۽ ڪافي هوشيار جج آهي. هو جڏهن سيشن جج هو ته هن کي ڪرپشن جي الزام ۾ معطل ڪيو ويو هو ۽ بعد ۾ الزام غلط ثابت ٿيڻ تي وري کيس بحال ڪيو ويو هو.
ان مختصر تعارف رکندڙ ججن تي مشتمل 10 رڪني بينچ اڄ اڱاري ڏينهن توقع آهي ته 11 ڏينهن جي لڳاتار ڪارروائي بعد اهو فيصلو ٻڌائي ڇڏيندي ته چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه جي مقرري قانوني هئي يا غيرقانوني، ڇو ته سڀاڻي اربع کان پوري ملڪ جون عدالتون سياري جي موڪل سبب بند ٿي وينديون ۽ صرف ڊيوٽي بينچ ۽ ڊيوٽي جج ڪم ڪندا رهندا.
10 ججن مان 5 جج جسٽس سعيد الزمان، جسٽس فضل الاهي خان، جسٽس ارشاد، جسٽس خليل الرحمان ۽ جسٽس ناصر اسلم زاهد اهڙا جج آهن جن اڳ ۾ ئي عبوري حڪم ذريعي چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه جي مقرري کي غيرقانوني قرار ڏئي کيس ڪم کان روڪي ڇڏيو آهي. سينيئر وڪيلن جو چوڻ آهي ته عدالتي تاريخ ۾ اهو نه هئڻ برابر ٿيندو آهي ته ڪا به عدالت پنهنجو مڪمل فيصلو عبوري حڪم جي ابتڙ جاري ڪري.
اڄ اڱاري ڏينهن حڪم اچڻ جو ضروري امڪان ان ڪري به آهي ته هڪ ته اربع کان سياري جون موڪلون شروع ٿينديون ٻيو ته 31 ڊسمبر تي نئين چونڊيل صدر کي حلف به مستقل چيف جسٽس کي کڻائڻو آهي. عدالت واري هن ڪيس جي فيصلي بعد مستقل چيف جسٽس وارو معاملو صاف ٿي ويندو.
(23 ڊسمبر 1997ع)