وڃڻ تت پيوم جت هلڻ ناهي حسن ريءَ
ٿر ۽ ڏڪار جو تعلق ايئن آهي جيئن جمهوريت ۾ حڪومت ۽ اپوزيشن جو. ٿري سدائين آسوند رهندا آهن، اپوزيشن جهڙي طرح دعا گهرندي آهي ته حڪومت وڃي اهڙي طرح ٿري نيري آسمان تي ڪڪر ڏسي الله کان برسات جي دعا گهرندا آهن. الله سائين به مرضي وارو آهي. اسلام آباد ۾ ته اڻ مندائتا مينهن وسائي ٿو ۽ پاڪستان جي سڀ کان وڌيڪ ساوڪ واري هن شهر ۾ موجود سڪار کي وڌيڪ سونهن بخشي ٿو پر ٿر جهڙي بيابان کي آباد ڪرڻ لاءِ وسڪارو نٿو ڪري. هاڻي جڏهن آهڙ جا ڏينهن شروع ٿيندا ته ٿر جي کير جهڙي سفيد واري ڏينهن جو ايڏي تپي ويندي جو ماڻهو ته ماڻهو پر جانورن جا به هليا بگاڙي ڇڏيندي. چوندا آهن ته غريب ۽ سڃي کان هر ڪو بيزار هوندو آهي پر الله ته ايئن ڪو نه ڪندو آهي. ٿر وارا اٻوجهه ماڻهو جن جو اسلام آباد جي 200 کان 2 هزار گزن جي خوبصورت ۽ آسائش واري زندگي گهاريندڙ ماڻهن کان وڌيڪ الله ۾ يقين هوندو آهي، انهن تي برسات جي مهرباني ڇو نه ٿو ڪري. ڀٽائي جي شاعري ۽ اسلام آباد جي پوش دڪانن تي ٽنگيل ٿر جي ڀرت ۽ هنر کي ڏسي لڳندو آهي ته اتي زندگي ريتون رسمون ۽ ثقافت پنهنجي اصلوڪي ۽ نج حالت ۾ موجود آهي. اها ڳالهه هر ٻه اکر لکندڙ کي اتساهه ڏياريندي آهي ۽ اهو اتساهه کيس ٿر تي قلم کڻڻ تي ۽ پوءِ جڏهن وس پڄندو آهي ته اهو علائقو گهمڻ تي مجبور ڪندو آهي.
چوندا آهن ته ٿر وسڪاري ۾ ڪشمير جهڙو لڳندو آهي ممڪن آهي ايئن هجي، ان لاءِ شايد ڌار قسمت ٺاهڻي پوندي في الحال گرمين جي شروعات ۾ ٿر ڏسڻ جو وجهه مليو جنهن کي غنيمت ڄاڻيندي حاصل ڪيم. سڄو ٿر بر لڳو پيو هو، واري جون وڏيون ڀٽون هوا لڳڻ سان کِنڊرجي رهيون هيون ۽ واءُ ۾ واري جي دز به هيڏانهن هوڏانهن هلي پئي، ساهه کڻڻ سان ڪجهه ته اندر به وئي پئي. ڪافي عرصي کان گهوٽڪي ضلعي وارو ٿر گهمڻ جو شوق هو نيٺ فقير مولابخش مهر جي ذريعي اها خواهش پوري ٿي. شام جي وقت ڳوٺ آيو اوچتو پروگرام ٺهيو سانجهي مهل منهنجي ڳوٺ عارب مهر مان نڪتاسين ۽ هن جي ڳوٺ 25 ڪلوميٽرن جو اٽڪل پنڌ ڪري خانپور مهر پهتاسين جتي سندس والد شير محمد مهر انتظار ۾ هو. مولابخش چيو ته بابا ڪاوڙ ۾ هوندو توکي ڏسي ٺري ويندو ڪجهه بچاءُ ڪرائجان ۽ بهرحال ٿيو به ايئن، چاچا مون کي ڏسڻ بعد چاهيندي به ڪجهه ڪو نه چيو ۽ تڪڙ ۾ هنن جي ڳوٺ وياسين جتي کيس مولابخش ٻڌايو ته اسين ٿر ٿا وڃون. اسين تترن جي شڪار لاءِ بندوقون ۽ ڪارتوس گاڏي ۾ وجهي نڪتاسين. خانپور شهر مان پيٽرول ۽ پاڻي وٺي روانا ٿياسين. اوندهه ۾ چنڊ جي 15هين رات هئڻ سبب چانڊوڪي هئي. هڪ ڳوٺ ڀر مان ٽپياسين ته مولابخش ٻڌايو ته هي ڳوٺ موالي شر آهي. مون دانهن ڪئي موالي؟ اهو ڪهڙو نالو آهي. هن کلندي چيو هو ڀنگ ڪو نه پيئندو آهي نه ئي چرس، نالو موالي اٿس ۽ تر جو چڱڙو زميندار آهي. مون کي ان نالي تي پنجاب جا عجيب نالن وارا شهر ياد آيا. ميان چنو، وهاڙي، چڪوال ۽ ميلسي وغيره. چڪوال ۾ ته هن وقت به اٽڪل هڪ لک رٽائر فوجي رهن ٿا. هن خطي جي 80 سيڪڙو ماڻهن جي زندگي جو مقصد ئي ميٽرڪ پاس ڪري فوج ۾ نوڪري ڪرڻ ۽ شادي ڪرڻ هوندو آهي. هن علائقي ۾ ٻير جا وڻ ڏاڍا آهن تازو 30 ارب رپين جي لاڳت سان ٺاهيل موٽر وي تي جڏهن نواز شريف سان گڏ ويا هئاسين ته هن علائقي جي مشاهدي جو موقعو مليو هو. رستي ۾ حد کان وڌيڪ ٻيريون هيون جن کي ڏسڻ بعد مون کي ان پنجابي گيت جي اهميت جو اندازو ٿيو هو ته ”بيري دا پيڙ“ ڇا آهي. منهنجو هرگز اهو مقصد ناهي ته چڪوالي اڻ پڙهيا ۽ صرف سپاهي هوندا آهن. چڪوال جو اياز امير به آهي جيڪو ڳچ عرصو ڊان اخبار ۾ اسلام آباد جي ڊائري لکندو رهيو ۽ صحافت ۾ وڏو نالو ڪمايائين. اڄڪلهه هو مسلم ليگ پنجاب اسيمبلي جو ميمبر آهي ۽ بقول سندس ته هو منافقت واري انداز سان ماڻهن جي جنازن ۾ شرڪت پيو ڪري. شادين تي خير بندش آهي. مجيد ملڪ به چڪوالي آهي پر هن جي تعليم ميٽرڪ آهي. انهن خيالن ۾ هئس ته اوچتو اسان جي فور ويل جيپ پٽ تي ٺهيل ڪکائين ڇپر آڏو بيٺي. هارن وڄڻ تي پنجاب جي خيالن مان نڪري ڇپر ڏانهن ڏٺو ته 6 انچ شهپرن وارو سنهڙو ڊگهڙو ۽ سانورو جوان نڪتو جنهن کي مولابخش ڌنو پئي سڏيو (ڌڻي بخش مڱريو) هو به پير سائين پاڳاري جو مريد هو ۽ مولابخش وارن جو جماعتي هو، پير صاحب جي جماعت ڏاڍي منظم آهي. انگريزن سان گوريلا جنگ کان پوءِ منظم جماعت طور شهرت ماڻيندڙ هي جماعت اڄ به منظم ۽ مضبوط آهي. ٿي سگهي ٿو ته 21هين صدي تائين اها صورتحال نه رهي. ڌنو سميت گاڏي ۾ ويٺاسين. اسان سان منڍ کان ئي مڪراني وارن وارو دوست بابو چاچڙ به گڏ هو جنهن جو ذڪر الائي ڇو اڳ ۾ رهجي ويو. هو به ڏسڻ ۾ شوم پر ڳالهائڻ ٻولهائڻ بعد مکڻ ماڻهو لڳو. شاگردي واري دور ۾ داداگير به رهيو هو.
اسان 4 ڪلاڪن جي واري واري پنڌ کان پوءِ هڪجهڙين هزارين ڀٽن تان اڪري ڌنوءَ جي ڳوٺ واري ڀٽ تي رات جو سوا هڪ لڳي پهتاسين. رستي ۾ ٽائر پنڪچر ٿيڻ سبب اڌ ڪلاڪ ضايع به ٿيو هو نه ته جيڪر اڳ ۾ پهچون ها. ڌنو ويچارو ڇڙو ڇانڊ سڄو ڏينهن حوالن ۾ جتي پڪي اتي کاڌي اڌ رات جو سندس چؤنري آڏو گاڏي جي لائيٽ لڳي ته سندس ڀائر ۽ والده اٿي پيا. ڏسندي ڏسندي کٽون آيون. رليون وڇائي ويهاڻا رکيائون. ڏکڻ جي ايڏي ته ٿڌي هير گهلي رهي هئي جو ويٺي ويٺي اکيون ٻوٽجي ويون. ان ۾ ٿڪ کان وڌيڪ ٿڌي هير جو ڪمال هو ۽ ان مهل ئي مون کي استاد يوسف جي ان ڳايل گيت جي سٽ جو احساس ٿيو ته ”لڳي ڏکڻ جي هير مارو منهنجا مير“
جتي اسان رهيا هئاسين ان ڀٽ کان ڀارت جو بارڊر 10 ڪلوميٽر پري هو ۽ سردار ڳڙهه کان مٿي واري هن ٿر کي روهي ٿر سڏيو ويندو آهي. عمرڪوٽ جي ٿر وارا هن کي ٿر سمجهندا ئي ناهن. ٻيو ته ٺهيو پر منهنجو هڪ عمرڪوٽ واسي دوست سيد سردار شاهه هر معاملي ۾ بنياد پرست بڻجندي چوندو آهي ٿر ته اسان وارو، توهان وارو به ڪو ٿر آهي! ٿر بابت هن جي راءِ سندس کان گهٽ ڪونهي پر جيڪو ٿر مون ڏٺو اهو به ٿر آهي. هن نئين ٿر ۾ به گهر ساڳيا چؤنرا، واري جون ڀٽون به ساڳيون، عورتن جو پهراڻ ۽ ٻولي به ساڳي (مارواڙي) نانگ بلائون به ساڳيا ته پوءِ ٿر ساڳيو ڇو نه. هتي به حالت ساڳي هئي آهڙ ۾ مينهن نه وسڻ بعد ته مال به ايترو ڏٻرو ٿي ويندو آهي جو واري ۾ وک به کڻي ڪو نه سگهندو آهي اهڙي صورتحال کي ڏسي شايد شيخ اياز چيو هو ته ”ڪنڊيءَ نه سڱري ٻٻر نه پلڙو سائو نه سلڙو“
بر جهڙي ٿر جنهن کان زندگي بيزار لڳندي آهي تنهن سان اڄ به ٿر جا ماڻهو محبوب کان وڌيڪ محبت ڪن ٿا. اهو ئي جذبو هو جنهن مارئي کي منجهائي وڌو هو ۽ شاهه لطيف کان اهو چورايو ته ”مارن منجهه مياس نه ته ماڙين ماريس ڪينڪي.“ ٿر کي جيڪڏهن شاهه لطيف نه ڳائي ها ته شايد عام ماڻهو ٿر سان ايڏي چاهت نه رکي ها ۽ اها به حقيقت آهي ته مارئي کي جيڪڏهن ڀٽائي نه ڳائي ها ته اسان جي تنگ نظر معاشري جا ماڻهو مارئي کي به ڀاڳوڙي چون ها. ڀٽائي نه صرف ٿر پر مارئي کي امر ڪري سندن ڪردار ۽ عظمت کي لازوال بڻائي ڇڏيو. اهو ڀٽائي جي ڪلام جو ئي اثر آهي جو اياز سميت اسان جي شاعرن ڏکي ۽ بکئي ڏيهه کي به محبت سان ڳائڻ جي ريت روا رکي. ٿر جيڪو سهيل سانگي وارو آهي (عمرڪوٽ کان اڳتي وارو) اوڏانهن ننگر پارڪر تائين اروڙ کان نارو وهندو هو. 644ع ۾ هن ناري جي وهڪري سبب هي علائقو آباد ۽ خوشحال هو نه صرف اهو پر هن ناري ۾ ننگر پارڪر کان اروڙ تائين ٻيڙيون به هلنديون هيون. ڪيپٽن ريڪس جي ڪتاب ”ٿر ۽ پارڪر“ ۾ اهو ذڪر آهي. ريڪس جو چوڻ آهي ته هتي سمنڊ هو، زلزلن ۽ آبهوائي اثرن سبب 232 ق- م ۾ سمنڊ هٽيو ۽ هي بيابان وجود ۾ آيو. ناري بابت ريڪس جو چوڻ آهي ته اهو 1026ع کان 1351ع دوران سومرن جي دور ۾ سڪڻ شروع ٿيو. جڏهن ته هڪ روايت اها به آهي ته 1764ع کان 1765ع دوران غلام شاهه ڪلهوڙي هن ناري کي اروڙ وٽ ٻُنڊو (بند) ڏياريو هو، جنهن سبب هي نارو سڪڻ شروع ٿيو ۽ ٿر وڌيڪ بربريت وارو بر بڻبو ويو. انهن خيالن ۾ ئي ٻوٽيل اکين سان هئس ته مولابخش ۽ بابوءَ اٿاريو ۽ اکيون پٽي برف جهڙي ٿڌي واري تي رلي وڇائي ويٺاسين. پاڻي پيئڻ بعد ماني کاڌي. ڪاٺين جي باهه تي پڪل ديسي ڪڪڙ جي ٻوڙ ۽ ڪڻڪ جي ماني ۾ واري هئڻ سبب ڪرچ ڪرچ وات ۾ پئي ٿي پر بک کان اڌ ننڍاکڙي انداز ۾ مڙئي پيٽ پوڄا ڪري کٽ تي ايئن ڪريس جيئن 10 ٽرڪون لوڊ ڪرڻ بعد ٻوريون ڍوئيندڙ مزدور ڪرندو آهي. ان مهل ساڍي ٽين جو وقت هو، ننڊ اهڙي آئي جو ڳالهه ڇڏي ڏيو.
ٿري چوندا آهن ته جيئن هر سورنهن ڪوهه تي زمين ۽ ٻولي ۾ فرق ايندو آهي تيئن ٿر جا به ڪيئي قسم آهن. گهوٽڪي وارو روهي ٿر سڏجي ٿو جيڪو پنجاب واري ٿر سان ملي ٿو. چون ٿا ته هتي روهي درياهه وهندو هو جيڪو لٽجي ويو آهي خيرپور ضلعي واري ٿر کي نارو ٿر سڏين ٿا. سانگهڙ واري کي اڇڙو ٿر چون ٿا. ڏيڍ ڪلاڪ بعد صبح جو 5 وڳي همراهن پٽي اٿاريو، جيترا ڌامولا هنن ڏنا اوترا ڪنهن مردي کي ڏين ها ته شايد اهو به اٿي پوي ها، پر منهنجيون اکيون ئي نه پئي پٽيون. همراهن به گهٽ ڪو نه ڪئي نيٺ اٿاريائون. منهن ڌوئي گاڏي ۾ چڙهياسين. تترن جي شڪار جو دل ۾ سوچي بندوق تيار ڪئي پر جيئن جيئن گاڏي پئي هلي تيئن صبح جو وري ساڳئي ٿڌي هير سبب جهوٽا پئي آيا، شڪار جو ته شوق ئي هليو ويو. بهرحال هڪ جاءِ تي بگڙن تترن جي جوڙي ڏسي مولابخش گاڏي جهلي وارو وٺائي چيو هڻ بندوق، ننڊ جي خمار مان اکيون مهٽي ڏٺم ته تتر نظر ئي نه پئي آيا نيٺ نظر تي چڙهيا ته تڪڙ ۾ بندوق هنيم، گسي پيم، بندوق گسڻ به شڪار ۾ هڪ عيب سمجهيو ويندو آهي پر ڪنهن ڪڇيو ڪو نه. باقي 6 انچ شهپرن واري ڌنو دانهن ڪئي ته غضب ڪري ڇڏيئي. بندوق جو ٺڪاءُ ٿيو تتر مون کان وڌيڪ هڪا ٻڪا ٿي ويا. ٿر جا تتر بي ڊپا سو چريا ئي ڪو نه ايتري ۾ ٻيو نال به هنيم پر وري گٿم، ڪنڌ هيٺ ڪيم ته تتر به شرم کان اڏريا ۽ 10 قدمن جي فاصلي تي وري ويهي رهيا. مون کي ايئن لڳو ڄڻ للڪاري رهيا هئا ته جيڪڏهن تو جهڙا شڪاري آهن ته پوءِ اسان به مئاسين!.
همراهن سان ڊاڙون هنيون هئم ته اڏار تي به منهنجو ڌڪ نه گسندو آهي. واقعي ايئن هو به صحيح، اڳ ۾ پنهنجي ڳوٺ ٻيلي ۾ ٻه تتر اڏار تي ماريا هئم. بهرحال بابو چاچڙ به هڪ تتر کي بندوق هنئي اهو به گٿو پوءِ چيم هاڻي هڪجهڙا آهيون. مولابخش ۽ ڌنو ميزباني جي ڪري نه بندوق هنئي ۽ نه گسڻ جو مهڻو ڏنو. اڍائي ڪلاڪ گاڏي ڀٽن ۾ ڀڄائڻ بعد وري هڪ جوڙي تترن جي لڳي ان کي ٽيون فائر ان اعلان تي ڪيم ته جي هاڻي به گٿم ته وري بندوق نه هڻندس نيٺ اهو ڌڪ به گٿم شڪي ٿي بندوق ڌنوءَ کي ڏئي سگريٽ دُکايم. پٽن ۽ ڀٽن مان ٿي هڪ جاءِ تي پهتاسين ته تترن جون ٻه جوڙيون ڏٺم، باهه بيهڻ نه ڏنو اسٽيرنگ ۾ هٿ وجهي مولابخش کي چيم گاڏي بيهار هن رڙ ڪئي ته بابا هي مهر سردارن جي جوءِ آهي مارائيندي هتي فائر نه ڪجانءِ. مون ضد ڪيو ته خير آهي علي محمد خان سڃاڻندو آهي پنهنجو ماڻهو آهي ڪجهه ڪو نه چوندو پر هن نه مڃيو چيائين ڀائو توکي نه چون ته ڀلي باقي اسان جوءِ ڏسڻ کان سڪي وينداسين. نيٺ صبح جو 9:30 وڳي سردار ڳڙهه ۾ پهتاسين جتي استاد غلام النبي نالي همراهه هوٽل تي چانهن پياري. چوندا آهن ته ”لڳي ته شڪار نه ته صفا بيڪار“ شڪار ته رهيو پنهنجي جاءِ تي پر ٿڪ ايڏو جو عضوا پئي ڀڳا. مٿي ۾ ڌوڙ ۽ سور، ڪپڙا ميرا اوٻاسي جو ٽڙڪو هو. استاد غلام النبي جا به شهپر خير سان 6 انچ خوشي سان ٿين ها. ٿر ۽ اوس پاس جي آبادين وارا ماڻهو گهڻو ڪري ڏاڙهي ڪوڙ شهپر هٿ جيڏا ڊگها رکيو وتن. هر ڪنهن پئي پڇيو ڀائو ٿر گهمئين. اهي لفظ ٻڌي باهه پئي لڳي. ٿر بابت پڙهڻ ۽ ٻڌڻ بعد جيڪو اميج هو اهو سڄو ڪجهه کن لاءِ لڙهي ويو. بهرحال ٿري ويچارا آهن غريب پر ڏاڍا محبتي ۽ مهمان نواز آهن. پڪي تي چڙهڻ بعد گاڏي جي ٽائرن ۾ هوا ڍري هئي ڇو ته واري ۾ هلڻ وقت ٽائرن جي هوا ڪڍبي آهي آخر ڪار ولودڙي لڳ چاچي ڪمال خان گبول جي اوطاق تي آياسين وهنجڻ بعد مانجهاندو ڪري جهٽ کن ننڊ ڪئي ۽ شام جو ڳوٺ پهتاسين. ٿر ۾ گهمڻ وقت هڪ ڳالهه اها نظر آئي ته ماڻهو ڀلي ڪيڏو به غريب هوندو پر سگريٽ نوشي ڪندو ۽ اڌ کان وڌيڪ ٿري چين سموڪر آهن.
(26 مئي 1997ع)