1:002
پالڻهار جي ساراهه
قرآن جي پهرين سورت جي پهرين آيت هيءَ آهي: الحمدالله رب العالمين (الفاتحه 1) يعني، سڀ ساراهون فقط الله جي لاءِ آهن، جيڪو سڄي جهان جو رب آهي. قرآن جي هيءَ آيت قرآن جي نسبت سان ان جي تعليم جو تت آهي ۽ انسان جي نسبت سان ان جي فطرت جي بي ساخته پڪار.
”حمد“ (واکاڻ/ ساراهه) جو لفظ ان لطيف احساس جي لاءِ ڳالهايو وڃي ٿو، جيڪو ماڻهوءَ جي اندر مان خدا جي واکاڻ ۽ ان جي ٿورن جي لاءِ فطري طور تي نڪري ٿو. ماڻهوءَ جو پنهنجو وجود ۽ ان جي آسپاس جي سڄي ڪائنات هر گهڙي کيس اهو پيغام ڏيئي رهي آهي ته تنهنجو ۽ ڪائنات جو خالق هڪ انتهائي عظيم هستي آهي ۽ تنهنجي مٿان ان مهان هستيءَ جا عظيم احسان آهن. اهو گهرو شعور جڏهن ماڻهوءَ جي اندر پيدا ٿيو ۽ ان جو اعتراف سندس زبان مان جاري ٿيو ته ان جو نالو ’حمد‘ آهي، جيڪو هڪئي وقت واکاڻ جو پهلو به آهي ته ٿورائتي هئڻ جو پهلو به.
ماڻهو جڏهن پنهنجو پاڻ تي ويچاري ٿو ته کيس محسوس ٿئي ٿو ته کيس هڪ اهڙو وجود ڏنو ويو آهي، جيڪو حيرت ۾ وجهڻ جي حد تائين مڪمل ۽ بامعنيٰ آهي. هو جڏهن پنهنجن پيرن تي هلي ٿو ۽ پنهنجي هٿ سان جهلي ٿو ته کيس محسوس ٿئي ٿو ته هي هٿ ۽ پير هن جي لاءِ ايتري ته وڏي نعمت آهن، جو انهن کان سواءِ هو ڪجهه به نٿو ڪري سگهي. هو جڏهن اک سان ڏسي ٿو ۽ ڪن سان ٻُڌي ٿو ته ان جي اندر ۾ هڪ اهڙي چرپر (Thrill) پيدا ٿئي ٿي، جنهن جو اظهار لفظن ۾ ڪرڻ ممڪن ڪونهي. هو جڏهن پنهنجي دماغ کي ڏسي ٿو ۽ ان کي استعمال ڪري ٿو ته ان بيان کان ٻاهر نعمت جي اعتراف ۾ سندس سينو جذبن سان ڀرجي وڃي ٿو. ان قسم جي دلي ڪيفيتن جو لفظي نالو ”حمد“ آهي.
حمد هڪ اهڙو تجربو آهي، جيڪو هر ماڻهوءَ سان هر وقت جاري رهي ٿو ۽ هو رات جو ٿڪجي بستري تي سمهي ٿو ۽ صبح جو تازو توانو ٿي اُٿي ٿو ته هو خدا جي حمد (ساراهه) ۾ سرشار ٿي وڃي ٿو. ڇو ته اهو دراصل خدا ئي هو، جنهن مٿس رات جي وقت ننڊ طاري ڪئي ۽ صبح جو کيس جاڳايو. ان کان پوءِ هو جڏهن زمين تي هلي ڦري ٿو ته سندس اهو هلڻ چلڻ کيس هڪ معجزاتي حد تائين شڪر مڃڻ جهڙو واقعو معلوم ٿئي ٿو. ڇو ته زمين تي انسان جو هلڻ ڦرڻ ڪا رواجي ڳالهه ڪونهي. ڪيترائي فوق الطبعي سبب گڏجي وڃن ٿا. ان کان پوءِ اهو ممڪن ٿئي ٿو ته انسان جهڙي هڪ مخلوق زمين تي هلي- جهڙوڪ: جيڪڏهن زمين جي سائيز موجوده سائيز کان ٻيڻي ٿي وڃي ته ان جي وڌيل ڪشش ثقل جي آڌار تي انسان جو جسم ايترو ته گهڻو وزني ٿي وڃي، جو زمين تي هلڻ مهل کيس ايئن محسوس ٿيندو، ڄڻ هو پنهنجي مٿي تي ڪيترائي ٽن وزني وزن کڻي پيو هلي. ساڳئي طرح جيڪڏهن زمين جي پکيڙ هاڻوڪي پکيڙ کان اڌ ٿي وڃي ته ان جي ڪشش ثقل گهٽجي وڃڻ جي ڪري انسان جو وزن ايترو ته گهٽجي وڃي، جو هو زمين تي لڙکڙائڻ لڳي. سندس لاءِ اهو ناممڪن ٿي پوي ته هو زمين تي پير کپائي هلي سگهي.
ساڳئي طرح ماڻهو جڏهن صج جي روشنيءَ کي ڏسي ٿو ۽ ان مان فائدو حاصل ڪري ٿو ته هو سج جي تخليق ۽ ان جي نظام ۾ لڪيل اڻ ڳڻين حڪمتن بابت سوچي ڊڄي وڃي ٿو. سج جي شڪل ۾ هو هڪ اهڙي خدائي نعمت کي ڏسڻ لڳي ٿو، جنهن جي اظهار کان سندس زبان لاچار آهي. سج جي شڪل ۾ خدا انسان کي جيڪا نعمت ڏني آهي، ان جا ڪيترائي پهلو آهن. جهڙوڪ: زمين جي مقابلي ۾ سج جو مفاصلو بي حد مناسب آهي. جيڪڏهن اهو فاصلو گهٽجي اڌ وڃي رهي ته گرمي ايتري ته وڌي وڃي جو ان جي گرميءَ ۾ انسان ايئن سڙي وڃي، جيئن تپندڙ تئي تي ڪو ڪاغذ رکيو وڃي. ان جي ڀيٽ ۾ جيڪڏهن زمين کان سج جو مفاصلو موجوده مفاصلي کان وڌي وڃي ته زمين جي سطح ايتري ته ٿڌي ٿي وڃي، جو انسان اُن ۾ ڏڪي ڏڪي مري وڃي.
ساڳئي طرح جڏهن انسان هوا ۾ ساهه ٿو کڻي ته هو ان جي حڪمتن تي سوچي حيران ٿي وڃي ٿو ته اهو ڪيئن ممڪن ٿيو ته مختلف گئسن جو متناسب مجموعو هوا جي شڪل اختيار ڪري، ۽ ان ۾ مخصوص تناسب سان آڪسيجن موجود هجي ۽ ان سان گڏ وڻن جي ذريعي آڪسيجن جي سپلائي لڳاتار جاري رهي ۽ پوءِ هيئن ٿيو ته آڪسيجن کي کڻي سڄي دنيا ۾ اُن جي سپلائي ڪري ته جيئن ڪوبه انسان جتي به هجي، اُتي ساهه کڻي جيئرو رهي سگهي. ان سان گڏ انساني جسم جي اندر اهو نظام ته اهو ٻاهران آڪسيجن کڻي ۽ اندران ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ خارج ڪري. ان قسم جون ڳالهيون ڊيڄارڻ جي حد تائين عجيب آهن جڏهن هڪ ماڻهو ان واقعي جو احساس ڪري ٿو ته ان جي زبان مان بي اختيار واکاڻ ۽ ٿورن جي لفظن جو سيلاب جاري ٿي وڃي ٿو.
ساڳئي طرح انسان اهو محسوس ٿو ڪري ته کيس پاڻي ۽ خوراڪ جي گهرج آهي ۽ پوءِ ڏسي ٿو ته صاف ۽ سٿرو پاڻي، ڀانت ڀانت جون صحتمند غذائون، زمين تي ججهي مقدار ۾ موجود آهن. انسان کي تَن ڍڪڻ لاءِ ڪپڙن جي گهرج آهي ۽ زمين تي اهڙيون شيون ججهي تعداد ۾ رکيون ويون آهن، جن کي پنهنجي قبضي ۾ وٺي هو انهن کي ڪپڙي جي صورت ڏيئي سگهي. انسان کي پنهنجي تمدن جي تعمير جي لاءِ ڪيتريون ئي مادي شيون گهربل آهن. هتي هو ڏسي ٿو ته زمين جي اندر مختلف قسم جي معدنيات جا ذخيرا وڏي تعداد ۾ اڳواٽ رکيا ويا آهن، جن کي استعمال ڪري هو پنهنجي لاءِ شاندار تمدني زندگيءَ جي اڏاوت ڪري سگهي.
ساڳئي طرح انسان کي زندگيءَ جي بقا ۽ ترقيءَ جي لاءِ اڻ ڳڻين شين جي گهرج آهي. اهي هڙئي شيون موجوده دنيا ۾ ان حالت ۾ ذخيرو ڪيون ويون آهن، جو انسان اهي سولائيءَ سان ڳولهي ۽ انهن کي وڏي پئماني تي استعمال ڪري سگهي. انهن ۾ اهي شيون به شامل آهن، جن جي انسان کي خبر پئجي ويئي آهي ۽ اهي شيون به آهن، جن جي اڃا تائين کيس خبر نه آهي.
اهوئي علم ۽ شعور اهي شيون آهن، جن جي ڄاڻ ماڻهوءَ جي اندر ۾ اهي جذبا پيدا ڪري ٿي، جنهن کي قرآن ۾ ”حمد“ چيو ويو آهي. خدا جي نعمتن جو اهو شعور ماڻهوءَ کي خدا جي ويجهو ڪري ٿو ڇڏي، هو خدا کي ياد ڪرڻ وارو بنجي وڃي ٿو. هو غيب ۾ خدا کي ائين محسوس ڪرڻ ٿو لڳي، ڄڻ هو کيس ڏسي پيو.