5:18
دين جي مضبوطي
هجرت جي ڏهين سال قرآن جي اها آيت لٿي، جنهن کي دين کي مڪمل ڪرڻ واري آيت چيو وڃي ٿو، اهاآيت هيءَ آهي: ”اڄ ڪافر اوهان جي دين کان نااميد ٿيا، تنهنڪري کانئن نه ڊڄو ۽ فقط مون کان ڊڄو! اڄ اوهان جو دين اوهان لاءِ مڪمل ڪيم ۽ اوهان تي پنهنجي نعمت پوري ڪيم ۽ اوهان لاءِ دينِ اسلام پسند ڪيم.“ (المائده: 3)
هن آيت ۾ مڪمل (تڪميل) جو مطلب حڪمن جي فهرست مڪمل ٿيڻ نه آهي، ڇوته اهو ثابت آهي ته ان آيت جي لهڻ کانپوءِ به قرآن ۾ ڪيترائي حڪم لٿا. (الجامع لاحڪام القرآن للقرطبي: 6/26)
وڌيڪ اهو ته هن آيت ۾ ”تڪميلِ دين“ جو فائدو ٻُڌائيندي اهو نه چيو ويو آهي، ته هاڻ اوهان کي هر حڪم قرآن مان ملي ويندو، ڇوته سڀيئي ممڪن حڪم قرآن ۾ لاٿا ويا آهن. بلڪ ان جي بدران اهو چيو ويو آهي، ته هاڻ مُنڪر ۽ مخالف، اُن مان مايوس ٿي چڪا آهن، ته هو اوهان جي خلاف ڪجهه ڪري سگهن. هاڻ اوهان جي لاءِ ڊپ جو مسئلو خدا طرفان آهي، نه ڪي انسانن طرفان.
ان مان پتو پيو، ته ’تڪميلِ دين‘ جو مطلب دين جي مضبوطي آهي، نه ڪي حڪمن جي فهرست. جڏهن اِها آيت لٿي ته ان وقت مڪو فتح ٿي چڪو هو ۽ عربستان جا سڀيئي قبيلا مديني جي اسلامي رياست سان سَلهاڙجي چڪا هئا. مُشرڪن جي مغلوبيت ۽ توحيد جي غلبي جو مقصد پوري طرح حاصل ٿي چڪو هو. ايئن چِٽو ٿي ويو هو، ته اسلام هڪ سگهاري دين جي حيثيت حاصل ڪري چڪو آهي، ان سلسلي ۾ هت ٻه حوالا نقل ڪجن ٿا:
”الله دينِ اسلام کي ايئن مڪمل ڪري ڇڏيو، جو اسلام جا دشمن سدائين جي لاءِ مغلوب ٿي ويا ۽ دينِ اسلام کي سڀني دينن جي مٿان غالب ڪري ڇڏيو.” (تفسير القرطبي: 6/62)
”هاڻ دشمن تنهنجي باري ۾ مايوس ٿي چڪا آهن، ته هو هن دين کي مغلوب ڪري سگهن. اهو ايئن آهي، جيئن بادشاهه چوندا آهن، ته اڄ اسان جو اقتدار مڪمل ٿي ويو يعني اڄ اسان جي دشمنن کان ڪو خطرو نه رهيو.“ (تفسير النسفي: 1/270)
دينِ اسلام جي سگهاري هئڻ جو مطلب هيءَ آهي، ته هاڻ اهو ايئن محفوظ ٿي چڪو آهي، ته ان جي محفوظيت جي لاءِ هاڻ ڪو خطرو نه آهي. دنيا جا انقلاب هاڻ ڪڏهن به اسلام کي ختم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي نه سگهندا. دنيا جي ڪابه علمي ترقي اسلام جي سچائيءَ کي شڪي ڪري نه سگهندي. پوءِ جي زماني جون دريافتون اسلام جي سچائيءَ کي ثابت ڪرڻ واريون هونديون، نه ڪي ان جي ترديد ڪرڻ واريون. اسلام کي هر دؤر ۾ اهڙا حامي ۽ مددگار ملندا رهندا، جيڪي ان کي هڪ سچي دين جي حيثيت سان جيئرو رکندا وغيره.
قرآن جي اها آيت قرآن جي اِلاهي ڪتاب هئڻ جو کليل ثبوت آهي، ڇوته چوڏهن سؤ سال پهرين جو هڪ اعلان هر قسم جي اختلاف جي هوندي به، پنهنجي معنويت برقرار رکيو پيو اچي. اهو اعلان هڪ لحاظ کان ابدي اعلان بنيل آهي.