11:48
اختلاف جي ڏاهپَ
قرآن ۾ ارشاد فرمايو ويو آهي ته: ”۽ جيڪڏهن تنهنجو پالڻهار گهري ها ته سڀني ماڻهن کي هڪئي اُمت ڪري ها ۽ اهي سدائين اختلاف ڪندا رهندا. پر جن تي تنهنجي پالڻهار رحم ڪيو (سي هڪئي دين تي رهندا) ۽ کين انهيءَ لاءِ الله پيدا ڪيو آهي، ۽ تنهنجي پالڻهار جو هيءُ ٻول پورو ٿيو ته جنن ۽ ماڻهن سان گڏي دوزخ ضرور ڀريندس.“ (هود: 118-119)
هن آيت ۾ جنهن اختلاف جو ذڪر آهي، ان مان مراد مذهبي اختلاف آهي، يعني دنيا ۾ مختلف مذهبن جو هئڻ ۽ ماڻهن جو ڌار ڌار مذهب اختيار ڪرڻ. مجاهده ۽ فتاوه ۾ اُن جو اهو ئي تفسير موجود آهي. تفسير القرطبي ۾ آهي: اي عليٰ اديان شتي قاله مجاهد و فتاوه. (القرطبي الجزء التاسع، صفحو 114)
قرآن ۾ ٻڌايو ويو آهي، ته صراطِ مستقيم يا دينِ حق فقط هڪ آهي. ان کانسواءِ ٻيو جيڪو ڪجهه آهي، اهو گمراهي آهي. (يونس: 32) اهڙي حالت ۾ سوال هيءَ آهي ته دنيا ۾ گهڻا دين ڇو. جڏهن الله جي نظر ۾ هڪئي دين آهي، جيڪو انسانن کي جنت طرف نيئڻ وارو آهي ته الله تعاليٰ ايئن ڇو نه ڪيو، ته دنيا ۾ فقط هڪ دين هجي ها. دينِ حق کانسواءِ ٻيا دين سري کان هتي موجود ئي نه هجن ها، ته جيئن انسان غلط چونڊ جي گمراهيءَ کان بچي وڃي ۽ سندس جنت جي رستي تي هلڻ سولو ٿي پوي.
جواب اهو آهي ته اها الله جي اسڪيم ئي ڪونهي. الله تعاليٰ هن جهان ۾ امتحان جو اهو طريقو رکيو آهي، جنهن کي تعليمي اصطلاح ۾ Discovery method چيو ويندو آهي. يعني متفرق شين کي سامهون وکيري ڇڏڻ ۽ شاگردن کي موقعو ڏيڻ ته هو پنهنجي سمجهه کي استعمال ڪري، انهن جي هڪ وحدت جوڙين. ساڳئي طرح الله تعاليٰ هن دنيا ۾ ايئن ڪيو آهي ته هڪ دينِ حق سان گڏ ٻين ڪيترن ئي غير صحيح دينن کي جيئري رهڻ جو موقعو ڏنو. هاڻ هر انسان کي اهو ڪرڻو آهي، ته هو پنهنجي خداداد عقل کي استعمال ڪري صحيح ۽ غلط جي وچ ۾ فرق ڪري. هو باطل دينن کي سُڃاڻي انهن کي رد ڪري ۽ دينِ حق جي معرفت حاصل ڪري اهو اختيار ڪري.
ان مصلحت جي آڌار تي الله تعاليٰ انسان کي بي اختيار مخلوق نه ٺاهيو آهي، جيئن ٻين مخلوقن جو معاملو آهي. جهڙوڪ: حيوان پنهنجي جبلت جي تابع آهن ۽ جمادات فطرت جي قانون جي تابع. پر انسان کي مڪمل اختيار ڏيئي، زمين تي آباد ڪيو ويو. انسان کان اها شئي گهربل آهي، ته هو ڪنهن جبر کانسواءِ خود پنهنجي آزاديءَ سان حق جو رستو اختيار ڪري. هو پنهنجي فيصلي موجب هڪ شئي کي ڇڏي ۽ خود پنهنجي فيصلي تحت ٻي شئي اختيار ڪري.
خدا جي رحمت ان شخص کي ملي ٿي، جيڪو پنهنجي شعور کي ايترو ته جاڳائي، جو هو امتحاني اختيار جي اندر پنهنجي حقيقي اختياريءَ کي ڄاڻي وٺي. هو انساني قدرت جي پردي ۾ خدا جي قدرت کي ڏسي وٺي. اهو شعور اهڙي ماڻهو کان سرڪشيءَ جي طاقت کسي ٿو وٺي. ايستائين جو ان جو حال هي ٿئي ٿو، ته جڏهن خدا پنهنجي رحمت کي ان جو حق چئي پيش ڪري ته ان جو شعور حقيقت ۾ پڪاري اُٿي. خدايا! هيءَ به تنهنجي رحمتن جو ئي هڪ ڪرشمو آهي، نه ته منهنجو عمل ته ڪنهن قيمت جي لائق ڪونهي.
اُهو Discovery method غيرمعمولي حڪمت/ ڏاهپ تي ٻَڌل آهي. ان جي ڪري انسانن جي اندر سرگرميون وجود ۾ اچن ٿيون. ان جي ذريعي فڪري ۽ روحاني ترقي ٿئي ٿي. ان عمل جي ذريعي اهو ممڪن ٿئي ٿو، ته انساني شخصيت شروعاتي حالت کان ترقي ڪري اعليٰ انساني درجي تائين پهچي سگهي. جيڪڏهن ايئن نه ٿئي ته انسان به ساڳئي طرح هڪجهڙي ذهني حالت تي بيهي رهندو. جيئن اسين حيوانن جي مثال ۾ ڏسون ٿا.