191-59
ايمان جي بلندي
”۽ (انهن لاءِ آهي) جيڪي اسلام جي بادشاهيءَ (۾) ۽ ايمان ۾ انهن (مهاجرن) کان اڳ رهيا پيا آهن، جو هنن ڏي لڏي آيو آهي، ان سان هو محبت رکن ٿا ۽ جو ڪجهه انهن (پرديسين) کي ڏنو ويو آهي، ان جي ڪري پنهنجي دلين ۾ تنگي نٿا ڏسن ۽ کين پنهنجي جان کان به اڳي رکن ٿا. توڙي کين تنگدستي هجي ۽ جيڪي پنهنجي نفس جي بخل کان بچايا ويندا، سي ئي ڪامياب ويندا ۽ جي انهن کان پوءِ ايندا، چوندا ته اي اسان جا پاليندڙ! اسان کي ۽ اسان جي انهن ڀائرن کي بخش، جيڪي ايمان آڻڻ ۾ اسان کان اڳي ٿيا آهن ۽ اسان جي دلين ۾ ايمان وارن جي باري ۾ ڪا کوٽ نه وجهه. اي اسان جا پاليندڙ! بيشڪ تون ته بي حد مهربان ۽ ٻاجهارو آهين“. (الحشر 9-10)
هجرت جي نتيجي ۾ مسلمان بي وطن ٿيا ۽ مڪو ڇڏي مديني پهتا. انهن جو مديني اچڻ مقامي مسلمانن (انصارن) تي بار هو. پر انهن وڏي دل ۽ خوشيءَ سان کين ڀليڪاريو. رسول الله ﷺ جن وٽ جڏهن حال آيو ته پاڻ سڳورن اهو سمورو مال مهاجرن ۾ ورهائي ڇڏيو ۽ انصارن کي ڪجهه به نه ڏنو. ان تي مديني جي انصارن جي اندر انهن جي باري ۾ ڪا کوٽ يا رنجش پيدا نه ٿي. ان کان پوءِ به هو مهاجر مسلمانن جا اهڙا ئي قدردان رهيا، جو سندن حق ۾ انهن جي دلين مان دعائون نڪرنديون رهيون. اِهائي اُها حوصلي جي پختگي آهي، جيڪا ڪنهن گروهه کي تاريخ ساز گروهه بڻائي ٿي.
هجرت کان پوءِ مديني ۾ جيڪي حالتون پيدا ٿيون، اهي ٻنهي جي لاءِ امتحان هيون. اهي هي ته اختلاف جي باوجود به ٻئي مسلمان گروهه پاڻ ۾ متحد رهيا، معاشي مسئلن جي باوجود به هنن جي فراخدلي متاثر نه ٿي. ڏکيائين جي باوجود به انهن جي خلوص ۾ ڪوبه فرق نه آيو. مفادن جي ٽڪراءُ جي باوجود به هو هڪٻئي جا خير خواهه رهيا. پنهنجي قربانين جي مادي قيمت نه ملڻ جي باوجود به هنن جي اندر ناڪاري جذبا نه هئا، دولت ۽ عهدن جي ورهاست ۾ فرق جي باوجود سندن ديني يڪسوئيءَ ۾ فرق نه آيو. دنياوي نوعيت جي تلخ تجربن جي باوجود به هنن جون دليون نفرت کان خالي رهيون.