217-75
ملامتي نفس
”قيامت جي ڏينهن جو قسم کڻان ٿو ۽ بڇڙي ڪم تي ملامت ڪرڻ واري نفس جو قسم کڻان ٿو. ڇا انسان هيءَ خيال ڪري ٿو ته اسين سندس هڏيون ڪڏهن به ڪين گڏ ڪنداسون؟ ڇو نه، اسين ته سندس آڱرين جي پورن کي برابر ڪرڻ جي قدرت رکندڙ آهيون، پر انسان گهري ٿو ته پنهنجي باقي حياتيءَ ۾ بدڪاري پيو ڪري، پڇي ٿو ته قيامت جو ڏينهن ڪڏهن ٿيندو؟ سو جڏهن اکيون ڦاٽي پونديون ۽ چنڊ گرهبو ۽ سج ۽ چنڊ کي گڏ ڪيو ويندو. تڏهن انسان اُن ڏينهن چوندو ته ڀڄڻ جي جاءِ ڪٿي آهي؟ نه نه، ڪا پناهه جي جاءِ نه آهي، تنهنجي پاليندڙ وٽ ئي ان ڏينهن ٺڪاڻو آهي. ان ڏينهن انسانن کي انهن ڪمن جي خبر ڏني ويندي، جيڪي اڳي موڪليا هوندائين ۽ پٺتي ڇڏيا هوندائين، پر انسان پاڻ تي پاڻ ثابتي آهي ۽ جيتوڻيڪ پنهنجا بهانا پيش پيو ڪري. (القيامة-1-15)
انسان جي اندر ڄمندي ئي اهو شعور موجود هوندو آهي ته هو چڱائي ۽ مدائيءَ ۾ فرق ڪري. هو عين فطرت تحت اهو چاهي ٿو ته برائي ڪندڙ کي سزا ملي ۽ چڱائي ڪرڻ واري کي انهيءَ جو ڦل ملي. اِهوئي اهو شعور آهي جنهن کي قرآن مجيد ۾ نفس لوامه (ملامتي نفس) چيو ويو آهي، اهو نفس لوامه، آخرت جي عالم جي حقيقي هئڻ جي هڪ نفسياتي شاهدي آهي، ان داخلي شاهديءَ کانپوءِ جيڪو شخص ان جون تقاضائون پوريون نه ڪندو، اهو ڄڻ پنهنجي ئي مڃيل ڳالهه جي نابري واري رهيو آهي.
هن آيت ۽ ”نفس لوامه“ جو مطلب اها شئي آهي، جنهن کي عام طور تي ضمير (Conscience) چيو وڃي ٿو. اهو ضمير رڳو انسان جي اندر موجود آهي. حيوان به بظاهر انسان جهڙي مخلوق آهن، پر ڪنهن به حيوان جي اندر ضمير جهڙي صفت موجود نه آهي، انسان جي اندر ضمير جهڙِي هڪ صفت جو موجود هئڻ ثابت ٿو ڪري ته انسان جو معاملو ٻين حيوانن کان ڌار آهي، خود پنهنجي ئي فطري معيار موجب انسان اهو چاهي ٿو ته سٺي ۽ خراب جي وچ ۾ فرق ڪيو وڃي، تنهنڪري انسان سان جيڪڏهن احتساب جو معاملو ڪيو وڃي ته اهو عين اهو ئي معاملو هوندو، جيڪو سندس پنهنجي فطرت جي تقاضا آهي.