4:16
هڪجهڙو حساب ڪتاب
قرآن ۾ ٻُڌايو ويو آهي، ته آخرت ۾ انسانن جو جيڪو حساب ڪتاب ٿيندو، ان ۾ هڪٻئي جي وچ ۾ ڪوبه فرق نه رکيو ويندو. پر انصاف جي ساڳيءَ اصول موجب سڀني جو حساب ٿيندو. قرآن ۾ ارشاد ٿيل آهي: ”نڪي اوهان جي سَڌن تي ۽ نڪي ڪتاب وارن جي سَڌن تي ڇوٽڪارو آهي، جيڪو ڪا برائي ڪندو، تنهن کي ان جي سزا ڏبي ۽ الله کانسواءِ پاڻ لاءِ نڪو سنڀاليندڙ ۽ نڪو مددگار لهندؤ ۽ جيڪي (ماڻهو) مرد يا عورت چڱا ڪم ڪندو، سي بهشت ۾ گهِڙندا ۽ تِر جيترو به ظلم نه ٿيندو. (النساء: 123-124)
پيغمبر جي دعوتي جدوجهد جي نتيجي ۾ جيڪي ماڻهو ايمان آڻين ٿا، اهي پيغمبر جي اُمت سڏيا وڃن ٿا. ان اُمت جي پهرينءَ نسل جي ماڻهن جو ايمان جيئرو هوندو آهي. انهن جي زندگي صالح عملن جو نمونو هوندي آهي. پر اُمت جي پوءِ جي نسلن ۾ ايمان ۽ عمل جو جذبو هِيڻو پئجي ويندو آهي. هاڻي هو عملن جي بدران سَڌن ۽ خوش گمانين ۾ جيئڻ لڳندا آهن. هو ذاتي عملن جي بدران پيغمبر جي اُمت سان گروهي وابستگي کي ئي ڇوٽڪاري جي لاءِ کوڙ سمجهندا آهن.
رسول الله ﷺجي ظهور کان اڳ يهودين جو اهو حال ٿي چُڪو هو، جو هو پنهنجو پاڻ کي موسيٰ جي اُمت سمجهندا هئا. پر اها رڳو يهودين جي صفت ڪونهي، پر اهو ان زوال جو نتيجو آهي، جيڪو لازمي طور تي هر اُمت تي پيش اچي ٿو ۽ قرآن ۽ حديث جي بيان موجب خود مسلم اُمت ۾ به اهو پيش اچڻو آهي. قرآن جي اها آيت ٻُڌائي ٿي ته ان معاملي ۾ خودمسلمانن سان به خدا جو اهو ئي قانون لاڳو آهي، جيڪو يهودين سان هو.
مسلم اُمت سان به اهو ئي پيش ايندو، جيڪي پهرين نسل ۾ ان جا فرد زنده ايمان جا حامل هوندا، انهن جو سڄو مدار صالح عملن تي هوندو، انهن جو سڄو ڌيان ان تي رهندو، ته هو دنيا ۾ سچي ايمان ۽ حقيقي عمل جو ثبوت ڏين، ته جيئن آخرت ۾ هو خدا جي عدالت ۾ خدا جي رحمتن جا حقدار قرار ڏنا وڃن. پر پوءِ جي نسلن ۾ جڏهن هو زوال جو شڪار ٿيندا، ته اها صورتحال بلڪل بدلجي ويندي.
هاڻ آخرت جي ڪاميابي حاصل ڪرڻ جي لاءِ رڳو خوش فهميون ئي کين کوڙ نظر اچڻ لڳنديون. هنن جي وچ ۾ ڀانت ڀانت جا عقيدا پيدا ٿي ويندا، جن جو قرآن ۽ سنت ۾ اَتو پتو ئي نه هوندو. پر ڪُوڙن قصن ڪهاڻين ۽ بزرگن جي مفروضن ۽ خوشنما چوڻين جي بنياد تي هو انهن تي ڀروسو ڪري وٺندا آهن، ڄڻ اهي سِڌو سنئون آسمان تان مٿن لاٿيون ويون آهن. ڪجهه ظاهري عمل، ڪنهن بزرگ جي سفارش، ڪنهن وڏي گروهه سان لاڳاپو، ڪجهه پاڪ علمن جو ورد، ايتريقدر جو نعت خواني ۽ قبرن جي زيارت، بس ان قسم جي سَستين ۽ نمائشي عملن تي هو اها اميد ڪري وٺندا آهن، ته اهي کين دوزخ کان بچائڻ لاءِ ڪافي هوندا ۽ کين يقيني طور تي جنت ۾ سُهڻن باغن ۾ داخل ڪيو ويندو. پر قرآن موجب اهي هڙيئي بي بنياد خوش فهميون آهن، جيڪي نه يهودين جي ڪم اچڻ واريون آهن ۽ نه مسلمانن جي ڪم اينديون.
ان قسم جون خوش خياليون، پوءِ ڀلي انهن کي ڪيترو به سهڻن لفظن ۾ بيان ڪيو ويو هجي، اهي خدا جي انصاف واري ساهميءَ ۾ سراسر بي حقيقت آهن. الله جو نظام حد درجي جو پختو نظام آهي. وٽس سڀيئي فيصلا حقيقتن جي بنياد تي ٿيندا آهن، نه ڪي سَڌن جي بنياد تي. الله جي عدالت ۾ هر ماڻهوءَ جو پنهنجو عمل ڏٺو ويندو ۽ جنهن جو جهڙو عمل هوندو، بلڪل ان موجب فيصلو ڪيو ويندو. الله جي عدل جي قانون کانسواءِ ٻي ڪابه شئي ڪونهي، جيڪا الله وٽ فيصلي جو بنياد بنجڻ واري هجي.