13:52
عروج ۽ زوال جا سبب
قومن جو عروج ۽ زوال فطرت جي هڪ اَٽل قانون موجب ٿئي ٿو، جيڪو الله تعاليٰ مقرر فرمايو آهي. اهو قانون هن آيت مان معلوم ٿئي ٿو: ”پڪ سان الله ڪنهن قوم جي حالت کي ايستائين نه ڦيرائيندو آهي، جيستائين اهي جيڪي سندن دلين ۾ آهي، سو پاڻ نه ڦيرائين. ۽ جڏهن الله ڪنهن قوم جي خرابيءَ جو اِرادو ڪندو آهي، تڏهن ان کي ڪو ٽَرڻ ڪونهي، ۽ نه ڪي انهن جو الله کانسواءِ ڪو مددگار آهي.“ (الرعد: 11)
هن آيت مان ”مابقوم“ جو مطلب قومي حالت آهي ۽ ”مابنفس“ جو مطلب ان جي انفرادي حالت آهي. جنهن جو مطلب اهو آهي ته ڪنهن قوم جي اجتماعي حالت ان قوم جي ماڻهن جي حالت سان ٻڌل آهي. ماڻهوءَ جي اندر جيتري صلاحيت هوندي، ايترو ئي صالح معاشرو ان جي وچ ۾ ظهور ۾ ايندو. ان ڳالهه کي هڪ حديث ۾ هيئن بيان ڪيو ويو آهي. ”جهڙا اوهين هوندا، اوهان تي حڪمران به اهڙا ئي هوندا.“ (مشڪواة المصابيح 2/1097)
گويا فرد ۽ سماج جي وچ ۾ اها ئي نسبت آهي، جيڪا ٻج ۽ فصل جي وچ ۾ هوندي آهي. جهڙي پوکبي، تهڙي لُڻبي. ساڳئي نموني جهڙو ماڻهو، تهڙو سماج.
اهو قانون ايترو ته اَٽل آهي، جو اُن ۾ ڦيرگهير جي گنجائش ڪونهي. جنهن معاشري جي ماڻهن جي اندر بگاڙ اچي وڃي، اهو معاشرو لازمي طور تي تباهه ٿي ويندو آهي. ان قانون جي پڪڙ ۾ اچڻ کانپوءِ ڪنهن به گروهه جي لاءِ بچڻ ممڪن ڪونهي.
ان قانون مان اهو به پتو پيو، ته جيڪڏهن ڪنهن معاشري کي بهتر بنائڻو آهي، ته ان عمل جي شروعات ڪٿان ٿيندي. اها شروعات ڪامياب طور تي فقط فردن جي اصلاح مان ئي ٿي سگهي ٿي. اُن جي ابتڙ جيڪڏهن سماجي سطح تي اصلاحي عمل جي شروعات ڪئي وڃي، ته خدا جي جهان ۾ اهڙي ابتڙ عمل جو انجام ناڪاميءَ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ڪونهي.