004-2
انسان جي تخليق
قرآن ۾ انسان جي تخليق جو ذڪر ڪندي ارشاد ٿيو آهي ”۽ جڏهن تنهنجي پالڻهار ملائڪن کي چيو ته آئون زمين تي هڪ خليفو خلقڻ وارو آهيان، ملائڪن چيو: ڇا تون زمين تي اهڙن ماڻهن کي پيدا ڪندين، جيڪي ان ۾ فساد ڪندو ۽ رت وهائيندو ۽ اسين تنهنجي حمد ۽ پاڪائي بيان ڪريون ٿا. الله فرمايو جيڪي اوهين نٿا ڄاڻون، سو آئون ٿو ڄاڻان ۽ الله، آدم کي سڀ نالا سيکاريا، پوءِ انهن کي ملائڪن جي سامهون آندائين، پوءِ فرمائين ته جيڪڏهن اوهين سچا آهيو ته انهن ماڻهن جا نالا مون کي ٻڌايو. ملائڪن چيو: تون پاڪ آهين، جيڪي تو اسان کي سيکاريو تنهن کان سواءِ اسان کي ڪابه خبر نه آهي. بيشڪ تون ئي سڀ ڪجهه ڄاڻندڙ ۽ حڪمت وارو آهين، اللهﷻ آدم کي چيو: انهن کي انهن جا نالا ٻڌاءِ، پوءِ جڏهن آدم کين انهن جا نالا ٻڌايا ته الله فرمايو، ڇا مون اوهان کي نه چيو هو ته آئون ئي آسمان ۽ زمين جو ڳُجهه ڄاڻان ٿو ۽ جيڪي اوهين ظاهر ڪريو ٿا ۽ جيڪي اوهان لڪايو ٿا، اهو سڀ ڄاڻان ٿو. (البقره 30-33)
الله تعاليٰ انسان کي هڪ آزاد مخلوق جي حيثيت سان پيدا ڪيو آهي. ان ڪري ملائڪن کي اهو انديشو هو ته انسان پنهنجي آزاديءَ جو غلط استعمال ڪندو ۽ زمين تي فساد برپا ڪندو ۽ رتوڇاڻ ڪندو. تاريخ جو تجربو ثابت ڪري ٿو ته انسانن جي باري ۾ ملائڪن جو انديشو بلڪل صحيح هو. اهڙي حالت ۾ سوال اهو آهي ته الله ﷻ انسان کي ڇو پيدا ڪيو. الله کي پنهنجن بندن کان جيڪا شئي گهربل آهي، اها ملائڪن جي لفظن ۾ ساراهه ۽ پاڪائي آهي ۽ اڻ ڳڻيا ملائڪ اهو گهربل ڪم سڄي ڪائنات ۾ انجام ڏيئي رهيا آهن. اهڙي حالت ۾ انسان جهڙي سرڪش مخلوق کي پيدا ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي.
اصل ڳالهه هيءَ آهي ته ملائڪ جيڪا ساراهه ۽ پاڪائي بيان ڪري رهيا آهن، اها مجبورانه واکاڻ ۽ پاڪائي آهي، ڇو ته هو ان کان سواءِ ٻيو ڪجهه ڪري به نٿا سگهن. هاڻ الله چاهيو ته هو اهڙي مخلوق جنمي جيڪا پنهنجي آزاداڻي فيصلي تحت پنهنجو پاڻ کي الله جي اطاعت ۾ ڏي ۽ ذاتي اختيار تحت الله جي ساراهه ۽ عبادت ڪري، ملائڪن جي شڪ کي الله تعاليٰ هيئن دور ڪيو ته سڄي انساني نسل کي پنهنجي قدرت سان هڪ ئي وقت پيدا ڪيو. (الاعراف 172) ۽ پنهنجي خاص قدرت سان آدم کي چيو ته انهن سان تعارف ڪري، ملائڪن کي ٻڌائي ته انهن ۾ ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو جنم وٺندا. ان واقفيت کان پوءِ ملائڪن مڃيو ته جيڪڏهن انسانن ۾ ابو جهل ۽ ابو لهب جهڙا ماڻهو هوندا ته ان سان گڏ ابو بڪررضه ۽ عمررضه جهڙا ماڻهو به هوندا. ان تعارف کانپوءِ ملائڪ مطمئن ٿي ويا.
اها هڪ حقيقت آهي ته نه رڳو ملائڪ، پر سڄي وشال ڪائنات ۽ ان ۾ پکڙيل اڻ ڳڻي مخلوق، سڀ جي سڀ هر گهڙي خدا جي ساراهه ۽ عبادت ۾ رڌل آهي، جيئن ٻين آيتن مان خبر پوي ٿي. پر اهي بيشمار شيون جيڪو به ڪن ٿيون، اهو پنهنجي آزاد فيصلي تحت نه پيون ڪن، هو اهو ان ڪري پيون ڪن ته الاهي تقدير تحت وٽن ان کانسواءِ ٻيو ڪجهه ڪرڻ ممڪن ئي نه آهي. فقط انسان ئي آهي، جنهن کي انهن کان ڌار ڪري مرڻ تائين آزادي ڏني ڏيئي آهي. ٻين شين جي ساراهه ۽ عبادت گويا هڪ ٽيپ رڪارڊ وانگر آهي ۽ انسان جي ساراهه ۽ عبادت هڪ جيئري ۽ آزاد هستيءَ جي زبان مان نڪرندڙ با اختيار آواز جيان آهي ۽ ٻنهي ۾ فرق ايترو ته گهڻو آهي، جو مجبوراڻي ساراهه ۽ عبادت جيڪڏهن سڄي ڪائنات جي برابر هجي ته به هڪ انسان جي آزاد ساراهه ۽ عبادت ان جي مٿان ڀاري ٿي ويندي.
اصل ۾ الله تعاليٰ هڪ بي حد نفيس قسم جي معياري دنيا ٺاهي، جنهن جو نالو جنت آهي، ابدي راحت ۽ لذت واري ان دنيا جي لاءِ الله تعاليٰ کي ڪجهه رهاڪو گهربل آهن، جن کي اُت ٽڪايو وڃي. انهن ئي خوش نصيب روحن جي چونڊ لاءِ هيءَ دنيا جوڙي ويئي آهي. هڪ محدود وقت جي لاءِ انسانن جو امتحان وٺڻ جي لاءِ هتي موڪلبو رهبو ۽ پوءِ جڏهن خدا جو اندازو مڪمل ٿي ويندو ۽ گهربل انسان چونڊجي چڪا هوندا ته ان کان پوءِ هيءَ دنيا جي پُڄاڻي ڪئي ويندي. هاڻ چونڊيل ماڻهن کي جنت جي ڪالونين ۾ سدائين جي لاءِ آباد ڪيو ويندو. ۽ باقي ماڻهن کي ڌار ڪري کين دوزخ ۾ اُڇليو ويندو ته جيئن هو ابدي حسرت جي سزا ڀوڳيندا رهن.
اهي گهربل انسان اهي آهن جن گمراهين جي ٻيلي ۾ خدا کي دريافت ڪيو. جن بديءَ جي اونداهين ۾ نيڪيءَ جو رستو ڳولڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي. جن سرڪشيءَ جي ماحول ۾ خود پنهنجي آزاد فيصلي تحت پنهنجو پاڻ کي خدا جي پابنديءَ ۾ ڏيئي ڇڏيو. جن انانيت جي طوفان ۾ تواضع جي روش اختيار ڪئي. جن جي اقتدار کين بگاڙيو ڪونه، جن کي ڌن ۽ دولت ملي، پر هو فخر جي نفسيات ۾ نه ڦاٿا. جن کي اهو موقعو هو ته هو پنهنجي ذات جي لاءِ جيئن، پر ان جي هوندي به هو هڪ خدا سان جيئي. جن جي خود پسندي (پاڻ پڏائڻ) انهن جي لاءِ حق جي اعتراف ۾ رنڊڪ نه بڻي. جيڪي هلڻ جي سگهه رکندي به خدا جي ڊپ سب نه هليا، جن وٽ ڳالهائڻ جي لاءِ زبان هئي، پر خدا جي پڪڙ جي احساس کين ڳالهائڻ کان روڪي ڇڏيو.
اهو گهربل انسان اهو آهي، جنهن غيب جو پردو هٽڻ کان اڳ خدا کي ڏٺو ۽ ان جي اڳيان جهڪي پيو. جنهن آخرت جي پڪڙ کي ايتري ته شدت سان محسوس ڪيو، جو آخرت ۾ احتساب ڪرڻ کان اڳ هن جهان ۾ پاڻ ئي پنهنجو احتساب ڪري ورتو. جنهن جو حال اهو ٿيو ته خدا سان شديد محبت، ان جي دلين مان سڀئي محبتون ڪڍي ڇڏيون ۽ خدا جي خوف، هن جي لاءِ دنيا جي سڀني خوشين ۽ راحتن کي بي مُلهه بنائي ڇڏيو.