6:24
جيئرو انسان
قرآن ۾ هدايت پاتل ماڻهن جي باري ۾ ارشاد ٿيو آهي: ”جيڪو شخص مُئل هو، تنهن کي جياريوسون ۽ ان لاءِ سوجهرو ڪيوسين، جنهن سان ماڻهن ۾ گهمي ٿو، اُهو ان شخص جهڙو آهي ڇا؟ جيڪو اونداهين ۾ آهي، منجهائنس نڪرڻ وارو نه آهي؟ اهڙي طرح مُنڪرن جي نظرن ۾ سندس عمل سُهڻا بنايا ويا آهن.“ (الانعام: 122)
هن آيت ۾ مؤمن ۽ غير مؤمن جو فرق، جيئري انسان ۽ مئل انسان جي مثال ذريعي ٻڌايو ويو آهي. جنهن ماڻهوءَ کي حق نه مليو، ان جو حال هيءُ ٿئي ٿو، ته هو غيرحقيقي فڪرن ۽ تعصبن ۾ گهيريل هوندو آهي. حق جي ڳالهه سامهون اچي ته اُن تي ويچارڻ جي بدران، ان کي پيش ڪرڻ واري جي شخصيت کي ڏسي ۽ جڏهن هو کيس غيراهم نظر اچي، ته هو ان جي ڳالهه کان ڪَن لاٽار ڪري ڇڏي.
ساڳئي طرح سندس ذهن ۾ پنهنجي مادي مفاد جو غلبو هوندو، جڏهن کيس نظر ايندو، ته حق جو ساٿُ ڏيڻ ۾ سندس مفاد ڌڪجي ٿي رهيا آهن، ته هو مفادن کي وڏي شئي سمجهي وٺندو ۽ حق کي ننڍي شئي سمجهي ان کي ڇڏي ڏيندو. هڪ خاص گروهه سان ڊگهي عرصي تائين لاڳاپيل رهڻ جي ڪري هوتعصب جي حد تائين ان سان سَلهاڙجي ويندو. ان جو نتيجو اهو نڪرندو، ته جڏهن ڪنهن ٻي گروهه سان سندس تعارف ٿيندو، ته پوءِ هو ڀلي حق تي هجي، پر سندس پنهنجي گروهه جي مقابلي ۾ ٻي گروهه جي سچائي کيس نظر نه ايندي.
اِها لڳ ڀڳ اها ئي حالت آهي، جنهن کي قيدي سوچ (Conditional thinking) چيو وڃي ٿو. ماڻهو ڊگهي لاڳاپي کانپوءِ هڪ خاص رَوش سان ايترو ته هِري ٿو وڃي، جو هو ان ۾ ئي جيئڻ ٿو لڳي. ان کان ٻاهر کيس ڪنهن شئي جي اهميت نظر نه ايندي آهي. اهڙي ئي شخص کي قرآن ۾ مُئل انسان چيو ويو آهي. اهڙو انسان حياتياتي لحاظ کان جيئرو، پر شعور جي لحاظ کان مُئل هوندو آهي.
ان جي مقابلي ۾ ٻيو انسان اهو آهي، جنهن جي فطرت اڃا جيئري هئي. سندس سامهون حق آيو ته ان کليل دل سان ان تي ويچاريو. ايتريقدر جو حق سندس دل ۽ روح ۾ لهي ويو. حق کي حاصل ڪرڻ کانپوءِ سندس حال اهڙو ٿي ٿو وڃي، هڪ سُڪل وڻ پاڻي ملڻ کانپوءِ سائو سَتابو ٿي وڃي. حق کيس حيوان جي سطح کان مٿي ڪري حقيقي انسان جي سطح تائين پهچايو ڇڏي.
هاڻ سندس حال اهو ٿي ويو، ته هن جي ڄي زندگي حق جي روشنيءَ ۾ گذرڻ لڳي. هڪ طرف ان جو ذهن صحيح رُخ ۾ ارتقا ڪرڻ لڳو، صبح ۽ شام جا روحاني تجربا سندس شخصيت جي هاڪاري تعمير ڪرڻ لڳا. هن جي زندگي اصل واري انسان جي زندگي بنجي ويئي. ٻئي طرف هو پنهنجي ماحول ۾ هڪ روشنيءَ جيان بنجي ويو. هو ماڻهن کي حق جو رستو ڏيکارڻ لڳو. کيس هڪ اهڙو رباني مشن ملي ويو، جنهن جي لاءِ هو سڄي وَهي ڪم ڪندو رهي.
ان ورهاست ۾ پهريون انسان ڄڻ هڪ مُئل انسان آهي ۽ ٻيو انسان حقيقي معنيٰ ۾ هڪ جيئرو انسان. جيڪو ماڻهو حيوانيت جي سطح تي جيئي، اهو ماڻهپي جي حيثيت سان هڪ مُئل انسان بنجي ويو ۽ جيڪو ماڻهو حيوانيت کان مٿانهون ٿي انسانيت جي سطح تي جيئي رهيو هجي، اهو ان جي لائق آهي ته کيس حقيقي معنيٰ ۾ جيئرو انسان سڏي سگهجي.