137-39
نفسيات جي شاهدي
”۽ جڏهن انسان کي ڪا تڪليف پهچي ٿي ته پنهنجي پاليندڙ کي ڏانهنس رجوع ٿي سڏي ٿو، وري جڏهن هو کيس ڪا نعمت عطا ڪري ٿو ته هو ان شئي کي وساري ٿو ڇڏي، جنهن لاءِ هو الله کي سڏيندو هو ۽ هو ٻين کي اللهﷻ برابر ڪري ٿو ته ماڻهن کي الله جي رستي کان گمراهه ڪري. (اي پيغمبر) اهڙي ماڻهوءَ کي چئو ته پنهنجي ڪفر سان ٿورو وقت مزا ڪري وٺ. بيشڪ تون دوزخين مان آهين. جيڪو شخص رات جي وقت سجدي ۾ ۽ بيهي عبادت ڪندڙ آهي، آخرت کان ڊڄي ٿو ۽ پنهنجي پاليندڙ جي رحمت جي اميد رکي ٿو. (اي پيغمبر) چئو ته جيڪي ڄاڻن ٿا ۽ جيڪي نه ٿا ڄاڻن، سي برابر ٿيندا ڇا؟ اهڙين ڳالهين تي اهي ماڻهو ڌيان ڌرين ٿا، عقل وارا آهن.“ (الزمر 8-9)
هر ماڻهوءَ تي اهڙيون گهڙيون اينديون آهن، جڏهن هو پاڻ کي بي وَس محسوس ڪرڻ لڳندو آهي. هو جن شين کي اهڙي ڏکئي وقت ۾ پنهنجي لاءِ سهارو پيو سمجهندو آهي، اهي سندس مددگار نه بنجنديون آهن. اهڙي وقت هو سڀ ڪجهه وساري خدا کي سڏڻ ٿو لڳي. ائين مصيبت جي گهڙين ۾ هر ماڻهو اهو ڄاڻي وٺي ٿو ته خدا کان سواءِ ٻيو ڪوبه معبود ڪونهي. پر مصيبت جي ختم ٿيندي ئي، هو ٻيهر اڳ وانگيان بنجي ويندو آهي.
انسان جي وڌيڪ سرڪشي اها آهي ته هو پنهنجي ڇوٽڪاري کي خدا کان سواءِ ٻين شين ڏانهن منسوب ڪرڻ ٿو لڳي. ڪجهه ماڻهو ان کي اسباب جو ڪرشمو ٿا ٻُڌائين ۽ ڪي وري هٿ ٺوڪين معبودن جو ڪرشمون. ماڻهو جيڪڏهن غلطي ڪري ماٺ ۾ رهي ته اها رڳو هڪ شخص جي گمراهي آهي، پر جڏهن هو غلطي کي صحيح ثابت ڪرڻ جي لاءِ ان جي ڪوڙي وضاحت ڪرڻ لڳي ته هو پاڻ کي گمراهه ڪرڻ سان گڏ ٻين کي به گمراهه ڪندڙ بنجي ٿو.
هڪ انسان اهو آهي، جنهن کي رڳو مادي غم بي قرار ڪري ٿو ۽ ٻيو انسان اهو آهي، جنهن کي خدا جي ياد بي قرار ڪري ٿي ڇڏي. اهو ئي ٻيو انسان دراصل خدا وارو انسان آهي. ان جو خدا جو اقرار حالتن جي پيداوار نه هوندي آهي. اها سندس شعوري دريافت هوندي آهي. هو خدا کي هڪ اهڙي مٿاهين هستيءَ جي حيثيت سان ڏسي ٿو، جو سندس هڙئي اميدون ۽ ان جا انديشا سڀ هڪ خدا جي ذات سان لاڳاپجي وڃن ٿا. هن جون بي قراريون رات جي گهڙين ۾ کيس بستري تان اُٿاريو ڇڏين. هن جي اڪيلائي غفلت جي تنهائي نه پر خدا جي ياد جي اڪيلائي بنجي وڃي ٿي.
علم وارو اهو آهي، جنهن جي نفسيات ۾ خدا جي ياد مان هلچل پيدا ٿئي ٿي ۽ بي علم اهو آهي، جنهن جي نفسيات کي مادي حالتون سجاڳ ڪن. اهو مادي جهٽڪن سان جاڳن ۽ ان کان پوءِ ٻيهر غفلت جي ننڊ ۾ سُمهي پوي.