10:43
مَن جي اوجر
قرآن ۾ هدايت جي ڪتاب جي لهڻ جو ذڪر ڪندي ارشاد ٿيو آهي: ”اي انسانو! اوهان وٽ اوهان جي پالڻهار پاران نصيحت (خدا جو ڪتاب) اچي ويو آهي ۽ جيڪا بيماري سينن ۾ آهي، تنهن لاءِ شفا ۽ مؤمنن جي لاءِ هدايت ۽ رحمت آئي آهي.“ (يونس: 57)
حديث ۾ آيو آهي ته هڪ شخص پاڻ سڳورن وٽ آيو. هن چيو ته مونکي پنهنجي دل کان شڪايت آهي. پاڻ ﷺفرمايو: تون قرآن پڙهندو ڪر. تنهن کانپوءِ پاڻ سڳورن قرآن جي مٿئين آيت تلاوت فرمائي. (التفسير المظهري المجلد الخامس، 35)
قرآن دل جي بيماريءَ جي لاءِ شفا آهي. ان جو مطلب اهو آهي ته جيڪو ماڻهو سچو طالب آهي، اهو جڏهن قرآن پڙهندو ته کيس قرآن جي صفحن ۾ پنهنجن ذهني سوالن جا جواب ۽ قلبي بيمارين جو علاج معلوم ٿيندو رهندو. جهڙوڪ: هڪ شخص کي خدا جي وجود جي باري ۾ شڪ آهي. هو پنهنجي ان ذهن کي کڻي قرآن کي پڙهڻ شروع ڪندو آهي، ايستائين جو هو هن آيت تائين پهچندو آهي. ”اَفي الله شک فاطر السموات والارض“ (ابراهيم: 10)1 هو جڏهن ان آيت تي ويچاريندو ته کيس ان آيت ۾ خدا جي وجود جو نج عقلي ثبوت ملي ويندو. ساڳئي طرح اها آيت سندس شڪ کي يقين ۾ بدلائڻ جو ذريعو بنجي ويندي.
ساڳئي طرح هڪ شخص جيڪڏهن ڪنهن چِڙ ڏياريندڙ ڳالهه تي ڪاوڙجي پيو ۽ سندس دل ۾ بدلي جي باهه ڀڙڪي رهي آهي، هاڻ هو قرآن پڙهڻ شروع ٿو ڪري، ايستائين جو هو ان آيت تي پهچي ٿو، ”و اذا ما غضبوا هم يغفرون.“ (الشوريٰ: 37) (۽ جڏهن ڪاوڙبا آهن (تڏهن) اهي معافي ڏين ٿا). جڏهن هو ان آيت تي سنجيدگيءَ سان ويچاريندو، ته هو ان ۾ زندگي جو هڪ نهايت اهم نقطو حاصل ڪندو. اهو هي ته سخت چِڙ جو جواب غضبناڪ ٿيڻ ڪونهي، پر ان کي نظرانداز ڪري ڇڏڻ آهي. ان رَويي ۾ انسان جي ڀلائي جو ڳجهه لڪل آهي.
هڪ شخص کي ڪنهن سان ظلم ۽ زيادتي جو تجربو ٿئي ٿو. هو ظاهري واقعن جي ڪري ان کي پنهنجي محروميءَ جو ذميدار سمجهي ٿو ۽ هو چاهيندو آهي ته ان جي خلاف احتجاج ۽ حقن جي طلبي جي مهم هلائي. هاڻ هو ان معاملي ۾ قرآن ڏانهن رجوع ٿو ڪري. قرآن کي پڙهندي هو هن آيت تي پُهچي ٿو: ”و ما اصابکم من مصيبته فبما کسبت ايديکم.“ (الشوريٰ: 30) (يعني ۽ جيڪا به تڪليف اوهان کي پهچندي آهي، سا اوهان جي هٿن جي ڪمائي سببان آهي.) اها آيت کيس لوڏي ٿي ڇڏي. هو هر معاملي تي نئين سري کان ويچارڻ شروع ٿو ڪري. ايستائين جو مٿس اها ڳالهه پڌري ٿئي ٿي ته ساڻس جيڪو ڪجهه پيش آيو آهي، اهو سندس داخلي کوٽ جي ڪري پيش آيو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ ڪنهن مفروضاتي دشمن جي خلاف هُل بکيڙي جو ڪوبه فائدو نه آهي. ان مان سبق وٺي هو پنهنجي اندروني کوٽ کي پورو ڪرڻ ۾ لڳي ٿو وڃي، ۽ نيٺ ان ۾ ڪاميابي ٿو ماڻي.
ساڳئي طرح هڪ شخص سان ڪو اَڻ وڻندڙ تجربو پيش اچي ٿو. جهڙوڪ: سندس گهرواري بظاهر ته سندس پسند جي ڪونهي. هو ان قسم جي تلخ تجربي جي ياد پنهنجي سيني ۾ کڻيو ويٺو آهي. ان کانپوءِ هو قرآن پڙهي ٿو ۽ هن آيت تي پهچي ٿو: ”و عسي ان تکرهواشيئاََ و هو خيرلکم و عسيٰ ان تحبوا شيئاً وهو شرلڪم.“ (البقره: 216) (۽ شايد اوهين ڪنهن شئي کي ناپسند ڀانئيو ۽ (حقيقت ڪري) اها اوهان لاءِ ڀلي هجي ۽ شايد ڪنهن شئي کي پيارو رکو ۽ اها اوهان جي لاءِ بُڇڙي هجي.)
هيءَ آيت کيس سوچڻ جو هڪ نئون رُخ ڏئي ٿي ڇڏي. ان تي ويچاريندي هو ان نتيجي تي پهچي ٿو ته ظاهري پسند ۽ ظاهري ناپسند جي حيثيت بلڪل واڌو آهي. رڳو ظاهر جي بنياد تي ڪنهن شئي جي باري ۾ صحيح راءِ قائم نٿي ڪري سگهجي. ٿي سگهي ٿو ته ظاهري طور تي ڪا شئي سُٺي نه لڳندي هجي، پر داخلي حقيقت جي لحاظ کان ان جي اندر ڪو تمام وڏو گُڻ موجود هجي. جڏهن ان جو ذهن ايئن سوچڻ لڳندو، ته ٿي سگهي ٿو ته هو جنهن شئي کي بظاهر اَڻ وڻندڙ سمجهي ويٺو هجي، ان جي اندر ان جو ڪو اهڙو پاسو ملي پوي، جيڪو ايترو ته مُلهائتو هجي، جو ان جي ظاهري ناپسنديدگي کيس غيراهم نظر اچڻ لڳي.
ساڳئي طرح هڪ انسان جنهن کي دلي سڪون حاصل نه آهي، تنهن محنت ڪري پنهنجو هڪ گهر جوڙيو. هن ڊگهي جدوجهدکانپوءِ پنهنجي هڪ اقتصادي دنيا اَڏي. هن هڪ پسند جي عورت سان نڪاح ڪيو، جنهن مان کيس وَلر ٻارن جو پيدا ٿيو. سندس گهرڀرپور ڪٽنب وارو گهر بنجي ويو. انهن سڀني جي هوندي به هو محسوس ڪري رهيو آهي، ته کيس حقيقي معنيٰ ۾ خوشي ۽ سڪون حاصل نه آهي؛ هو هاڻ به ان ئي بي چينيءَ ۾ پيو جيئي. هاڻ هن قرآن پڙهڻ شروع ڪيو. قرآن کي پڙهندي هو هن آيت تي پهتو: ”الابذکرالله تطمئن القلوب.“ (الرعد: 28) (الله جي ذڪر سان دليون آرام وٺنديون آهن.) اها آيت کيس ڇرڪائي ٿي ۽ هو ان تي ويچارڻ شروع ٿو ڪري. ايستائين جو مٿس اهڙي حقيقت پڌري ٿئي ٿي، ته جنهن بابت کيس اڳ ۾ خبر نه هوندي آهي. اهو هي ته سڪون حاصل ڪرڻ جو ذريعو مادي شيون نه آهن. پر ان جو ذريعو فقط هڪ آهي ۽ اهو خدا جو ذڪر (ياد) آهي.
اصل ڳالهه هيءَ آهي ته انسان پنهنجي فطرت جي لحاظ کان هڪ معيارپسند (Idealist) مخلوق آهي. جڏهن ته دنيا جون باقي هڙئي شيون پنهنجي نوعيت ۾ معيار کان گهٽ آهن. هر شئي عيب يا محدوديت جو شڪار آهي. دنيا جي هر شئي ماڻهوءَ کي سندس طلب کان گهٽ ٿي نظر اچي. ان جي اُبتڙ خدا آخري حد تائين هڪ ڪامل هستي آهي. هو هر قسم جي عيب کان پاڪ آهي. اهو ئي سبب آهي ته ماڻهوءَ کي سڪون رڳو ان وقت ملي ٿو، جڏهن هو خدا کي حاصل ڪري وٺي ۽ هو ان جي ياد ۾ زندگي گذارڻ لڳي.
قرآن ۾ بيشڪ دلين جي لاءِ شفا آهي. پر اها شفا فقط ان لاءِ آهي جيڪو قرآن کان پنهنجي لاءِ رهنمائي جو طالب هجي. جيڪو کليل ذهن سان قرآن پڙهي ۽ ڪنهن شرط کان سواءِ قرآن جي پيغام کي مڃڻ لاءِ تيار هجي. هن دنيا ۾ ڪابه گهربل شئي فقط ان جي گهرجائوء کي ئي ملي ٿي، نه ڪي ان کي جيڪو سري کان ان جو طالب ئي نه هجي.