168-48
رسول ۽ رسول جا اصحابي
قرآن مجيد ۾ پيغمبر ﷺ ۽ سندس ساٿين جي باري ۾ ارشاد ٿيو آهي ته: محمد ﷺ الله جو رسول آهي ۽ جيڪي ساڻس آهن، سي ڪافرن تي تمام سخت آهن. پاڻ ۾ نرم دل آهن. کين رڪوع ڪندو، سجدو ڪندو ڏسندين. هو الله جي مهرباني ۽ رضامندي طلب ڪن ٿا. انهن جي نشاني سجدي جي اثر جي ڪري سندن منهن ۾ هوندي. انهن جي اها صفت تورات ۾ آهي ۽ سندن صفت انجيل ۾ (به) آهي. (اهي) هڪ پوک وانگر آهن، جنهن پنهنجا سَلا ڪڍيا، پوءِ ان کي سگهارو ڪيائين، پوءِ ٿلهي ٿي، پوءِ پنهنجن ڪانن تي سڌي ٿي بيٺي. پوکيندڙن کي وڻڻ لڳي، تان ته انهن سان ڪافرن جي جيءُ کي ساڙي، جن انهن مان ايمان آندو ۽ چڱا ڪم ڪيا، تن سان الله معافيءَ جو ۽ وڏي اجر جو وعدو ڪيو آهي. (الفتح 29)
محمد ﷺ الله جو رسول آهي. اهو فقط هڪ واقعي جو بيان ڪونهي پر اهو ان جو دليل به آهي. تاريخ ٻڌائي ٿي ته جڏهن به ڪنهن اعلان ڪيو ته ”آءٌ الله جو رسول آهيان“ ته واقعي هو الله جو رسول هو. پيغمبر اسلام کان اڳ ۽ پيغمبر اسلام کان پوءِ ڪڏهن به ائين نه ٿيو آهي ته ڪو شخص جيڪو الله جو رسول نه هجي، اهو پنهنجي زبان مان اهو جملو ڪڍي. حقيقت هيءَ آهي ته اهو چوڻ ته ”آئون الله جو رسول آهيان.“ ايترو ته ڏکيو آهي، جو اهو جملو رڳو اهوئي شخص ڳالهائيندو، جيڪو واقعي به الله جو رسول هوندو. ڪو غير رسول اهو جملو ڳالهائڻ جي سگهه ساري نٿو سگهي ۽ نه ئي وري تاريخ ۾ ڪنهن اهڙي قسم جي جرئت ڪئي آهي.
اِها ئي ڳالهه اُن ڳالهه جو ثبوت آهي ته پيغمبر اسلام ﷺ خدا جو آخري پيغمبر هو. پاڻ سڳورن کان پوءِ جڏهن ڪو شخص اهو چئي نه سگهيو ته ”آئون الله جو پيغمبر آهيان“ ته پاڻ سڳورن جي دعويٰ غير تڪراري طور تي پنهنجو پاڻ تاريخ ۾ قائم آهي. پاڻ سڳورن کي آخري رسول ثابت ڪرڻ جي لاءِ ڪنهن ٻي دليل جي گهرج ئي ڪونهي.
’۽ جيڪي ماڻهو ساڻس گڏ آهن‘، اهو بظاهر هڪ سادو جملو رسول جي صحابين بابت آهي. پر ان تي ويچاريو وڃي ته اهي شروعاتي ماڻهو ڪيئن پيغمبر اسلام جا ساٿي بنيا، ته خبر پوي ٿي ته اهو رڳو هڪ سادو جملو ڪونهي، پر ان جي اندر ۾ هڪ انتهائي اهم حقيقت لڪيل آهي.
اسلام جي شروعاتي دور ۾ پيغمبر جي تصوير قرآن مجيد جي لفظن ۾ صرف هڪ بشر جهڙي هئي. پاڻ ماڻهن کي بس محمد بن عبدالله جي روپ ۾ نظر ايندا هئا. پر اڄ پاڻ سڳورن جي نالي سان ايتريون ته عظمتون گڏ ٿي چڪيون آهن، جو هڪ غير مسلم محقق به پاڻ سڳورن کي سڀني پيدا ٿيندڙ انسانن مان سڀ کان وڏو انسان قرار ٿو ڏي. گويا پاڻ سڳورن جي شروعاتي ساٿين ”محمد صه تاريخ کان سواءِ“ ۾ پاڻ سڳورن جي رسول خدا هئڻ جي حقيقت دريافت ڪئي. جڏهن ته اڄ جو هڪ شخص ”محمد¬صه تاريخ سميت“ ۾ پاڻ سڳورن جي رسول خدا هئڻ جو اعتراف ڪري ٿو.
حقيقت اها آهي ته ”پيغمبر اسلام“ جي شروعاتي ساٿين، پاڻ سڳورن کي ان وقت مڃيو جڏهن پاڻ سڳورا پنهنجي واڌو حيثيت کان سواءِ مجرد روپ ۾ سندن سامهون پڌرا ٿيا هئا. جڏهن ڪو شخص ائين پيغمبر کي واڌو نسبتن کان سواءِ مجرد روپ ۾ ڄاڻي وٺي ته اهڙي ماڻهوءَ جو ايمان هڪ گهري معرفت تي ٻڌل هوندو آهي. هو ان عظيم ڳولا (Discovery) جي هم معنيٰ هجي ٿو. اهڙي دريافت ماڻهوءَ جي سڄي وجود ۾ هڪ مڪمل فڪري ۽ روحاني انقلاب برپا ڪري ٿي ڇڏي. ان انقلاب کان پوءِ ان جي جيڪا شخصيت جُڙي ٿي، ان جو ذڪر آيت جي ايندڙ لفظن ۾ ڪيو ويو آهي.
رسول الله ﷺ جي ساٿين جو هڪ گُڻ هيءَ به ٻڌايو ويو آهي ته هو منڪرن تي (اشداء علي الڪفار) آهن. هتي سخت يا شديد جو مطلب سختي يا درشتي ڪونهي، پر اُن جو مطلب هيءُ آهي ته هو غير اهل اسلام جي غير اسلامي ڳالهين جو اثر نٿا قبولين. عربيءَ ۾ چيو ويندو آهي ”هو شديدً عليً“ جنهن جو مطلب اهو نه آهي ته هو مون سان سختيءَ سان پيش ٿو اچي، پر اُن جو مطلب اهو آهي ته هو منهنجو اثر نٿو قبولي. مومن هڪ اصول وارو انسان هوندو آهي، هو بي اصول ماڻهن يا مفادپرستيءَ جي علمبردارن کان متاثر نه ٿيندو آهي. هو پاڻ پنهنجي طئي ڪيل اصولن جي روشنيءَ ۾ پنهنجي زندگيءَ جي تعمير ڪري ٿو. هو ڪڏهن به ڪنهن حق جي خلاف رواج جو اثر نٿو قبولي.
هو پاڻ ۾ مهربان آهن (رحماء بنهم). ماڻهن سان مهربانيءَ سان پيش اچڻ انسانيت جي اعليٰ ترين تقاضا آهي. پر ان جو مطلب اهو ڪونهي ته ايمان وارا پنهنجن ماڻهن سان معاملو ڪندي مهربان ۽ ٻاجهارا هجن ۽ ٻين سان معاملو ڪندي ان جي اُبتڙ عمل ڪن. حقيقت هيءَ آهي ته رحمت ۽ ٻاجهائپ ايمان وارن جو هڪ مستقل ۽ عام گُڻ آهي، جيڪو هڪ جي مقابلي ۾ پڌرو ٿئي ٿو، پوءِ ڀلي اهو پنهنجو هجي يا ڌاريو.
پاڻ ۾ مهربان هئڻ جو ذڪر خصوصيت سان ان ڪري فرمايو ويو آهي ته پاڻ ۾ مهربان ٿيڻ ٿورو وڌيڪ ڏکيو آهي. جيڪو ماڻهو پنهنجن سان رحمت ۽ ٻاجهائپ سان پيش ايندو، اهو ڌارين سان به ضرور اهڙي ئي رحمت ۽ ٻاجهائپ سان پيش ايندو. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته پنهنجن ماڻهن جي وچ ۾ ملڻ جلڻ گهڻو ٿيندو آهي، انهن سان گهڻن ئي معاملن ۾ اُٿي ويٺي ۽ ڏيتي ليتي ٿيندي رهندي آهي. تنهنڪري پنهنجن ماڻهن سان اڪثر شڪايت ۽ تڪرار پيدا ٿي پوندو آهي. ڄڻ ته ڌارين جي مقابلي ۾ ٻاجهائي سان پيش اچڻ جيڪڏهن سادي نموني رڳو ٻاجهائي ڪرڻ جو معاملو آهي ته پنهنجن جي مقابلي ۾ ٻاجهائيءَ جو معاملو شڪايت ۽ تڪرار جي هوندي به ٻاجهائي جو معاملو آهي. پنهنجن جي ڀيٽ ۾ رحيم ثابت ٿيڻ وڏي جانچ ۾ پورو لهڻ آهي ۽ اها هڪ فطري ڳالهه آهي ته جيڪو ماڻهو وڏي جانچ ۾ پورو لهي، اهو ننڍي جانچ ۾ ته اڃا به بهتر نموني پورو لهندو.
’اوهين کين رڪوع ۽ سجدي ۾ ڏسندا‘. اها ايمان وارن جي ان ڪيفيت جي تصوير آهي، جيڪا سندن اندر ۾ خدا جي نسبت سان پيدا ٿئي ٿي. خدا تي ايمان انهن جي لاءِ عظمت جي ڳولا جي هم معنيٰ هوندو آهي. اها دريافت سندن سيني کي ڪشادو ۽ خشوع (نوڙت/عاجزي) سان ڀري ٿي ڇڏي. جنهن جو مظاهرو بار بار رڪوع ۽ سجدن جي صورت ۾ ٿيندو رهندو آهي.
هو الله جي فعل ۽ ان جي رضامنديءَ جي طلب ۾ رڌل رهن ٿا. ايمان ماڻهوءَ جي اندر اهو شعور ٿو پيدا ڪري ته سڀئي طاقتون فقط هڪ خدا وٽ آهن. هو ڏيڻ وارو آهي ۽ انسان کانئس وٺڻ وارو. اهو شعور هن جي زندگيءَ ۾ ائين سمائجي ٿو وڃي، جو هو هر شئي کي خدا جو عمل سمجهڻ ٿو لڳي. سندس هر سرگرمي خدا جي خوشنوديءَ جي ڳولا ۾ بدلجي وڃي ٿي.
انهن جي نشاني سندن چهرن تي هوندي، مسجدن جي اثر سان. اها هڪ فطري حقيقت آهي ته ماڻهوءَ جي اندرين ڪيفيت ان جي منهن مان پڌري ٿي پوندي آهي، ماڻهو اندر ۾ خوش هجي يا ڏکارو، ٻنهي حالتن ۾ سندس منهن سندس داخلي حالت جي عڪاسي ڪري ٿو. ائين جڏهن هڪ شخص حقيقي معنيٰ ۾ سجدي گذار هجي، ان جو وجود ايمان جي ڪيفيت سان ڀرجي ويو هجي ته ان جي منهن تي ان جا اثر ايئن ظاهر ٿي بيهندا، جو ڏسڻ وارو ان جي اندر کي پڙهي سگهي. ايمان وارن جي اُن گُڻ جو اڳواٽ ذڪر تورات ۾ ڪيو ويو هو. رسول جي صحابين جي اها صفت هاڻوڪي ڦيرگهير ڪيل تورات ۾ قدسين (Saints) جي لفظ جي صورت ۾ نظر اچي ٿي. (ڪتاب استثناء، باب 33)
انجيل (مرقس، باب 4) ۾ ان گروهه جي اجتماعي گُڻن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. ان اجتماعي گُڻ جو ذڪر ڪيل آيت جي آخر ۾ ٻني يا پوکي راهيءَ جي تمثيل ۾ ائين ٻڌايو ويو آهي ته سچا ايمان وارا، خدا جي زمين ۾ وڻن ۽ سَلن جيان مُرن ۽ وڌن ٿا. هو سَلي مان ڦٽي سائي ستابي باغ جي صورت اختيار ڪري وٺن ٿا. اهل اسلام جو گروهه ٻوٽي جي شڪل ۾ پنهنجي شروعاتي هنڌ تان اُڀري ٿو، پوءِ وڌندي وڏي وڻ جي شڪل اختيار ڪري ٿو وٺي. ايستائين جو هو ايترو ته سگهارو بنجي ٿو وڃي، جو حق وارا اهو ڏسي خوش ٿا ٿين ۽ باطل قوتون ڪاوڙ ۾ اچي حسد ۾ مبتلا ٿي وڃن، جو چاهڻ جي باوجود به ڪجهه ڪري نه سگهن.
آيت جي آخري حصي ۾ ٻڌايو ويو آهي ته جيڪي ماڻهو ذڪر ڪيل انفرادي ۽ اجتماعي گڻن تي پورو ٿا لهن، تن جي لاءِ الله جو وعدو آهي ته هو انهن جي مغفرت ڪندو ۽ کين اجر عظيم عطا ڪندو. هتي مغفرت جو مطلب آخرت جي ڪاميابي ۽ اجر عظيم جو مطلب دنيا جي ڪاميابي آهي. آخرت جي ڪاميابي کين جنت جي صورت ڏني ويندي ۽ دنيا جي ڪاميابي قومي وقار ۽ فڪري غلبي جي صورت ۾ ڏني ويندي.