25:91
برائيءَ جي بدلي ۾ نيڪي
قرآن مجيد ۾ ڪن گناهن جو ۽ انهن جي آخري انجام جو ذڪر ڪندي فرمايو ويو آهي: ”پر جيڪو شخص توبهه ڪندو ۽ ايمان آڻيندو ۽ نيڪ ڪم ڪندو، ته الله اهڙن ماڻهن جي براين کي نيڪين ۾ بدلائي ڇڏيندو ۽ الله بخشڻ وارو ۽ مهربان آهي، جيڪو شخص توبهه ڪندو ۽ نيڪ ڪم ڪندو، ته اهو درحقيقت الله ڏانهن رجوع ڪري رهيو آهي.“ (الفرقان: 70-71)
هن آيت ۾ هڪ غيرمعمولي انعام جو ذڪر آهي. ان ۾ رڳو اهو نه چيو ويو آهي، ته الله تعاليٰ اهڙن ماڻهن جا گناهه بخشي ڇڏيندو، پر ان جي بدران اهو چيو ويو آهي، ته الله انهن جي بَدين کي نيڪين ۾ بدلائي ڇڏيندو، يعني کانئن جيڪي بَديون ٿيون آهن، اهي سادي نموني معاف نه ٿينديون. پر اُهي بَدين جي بدران نيڪيون بنجي وينديون. اها ئي ڳالهه حديث ۾ هنن لفظن ۾ آئي آهي: ”ان السيئات تبدل بحسنات.“ (تفسير القرطبي: 13/78)
هتي دراصل مخصوص قرآني اسلوب موجب ٻانهي جي ڳالهه کي خدا طرف منسوب ڪري چيو ويو آهي. ذڪر ڪيل ايمان وارا اصل ۾ پنهنجي توبهه جي ذريعي پنهنجي سيئات (بَدين/ بُڇڙائين) کي حسنات (نيڪين/ چڱائين) ۾ بدلائي چڪا هوندا. ان کانپوءِ الله سندن ان ”تبديلي“ کي قبول ڪري خود به انهن جي سيئات (بَدين/ بُراين) کي انهن جي حسنات جي کاتي ۾ لکندو. اهو معاملو الله جي خصوصي توفيق سان ٿيندو. تنهنڪري ان کي الله ڏانهن منسوب فرمايو ويو.
خدا جو اُهو ٻانهو جنهن کان انساني تقاضا تحت ڪو گناهه ٿي پيو. ان کانپوءِ هو گناهه جي احساس سبب تَڙپي اُٿيو ۽ سندس اندر ۾ نهايت گَهرائيءَ سان توبهه ۽ الله ڏانهن رجوع ٿيڻ جي ڪيفيت پيدا ٿي ويئي. هو ايئن خدا کان معافي مَڱڻ لڳو، هڪ پاسي سندس ڏڪندڙ زبان تي اعتراف جا ٻول هئا ۽ ٻئي طرف سندس نيڻن ۾ نيرن جو سيلاب جاري هو. سندس اهو داخلي تجربو ايترو ته شديد هو، جو ايئن محسوس ٿيڻ لڳو، ڄڻ هو خدا کي سامهون ڏسي رهيو آهي. ۽ ڪنهن وچينءَ واسطي کانسواءِ ئي سِڌو سنئون ساڻس مخاطب آهي.
خدا جي ان ٻانهي کان جيتوڻيڪ هڪ گناهه ٿيو آهي، پر ان جي جيڪا ڪيفيت ٿي آهي، اها اعليٰ ترين ايماني ڪيفيت هئي. سندس گناهگار جسم کي سندس سڳورن لُڙڪن ڌوئي اڳ کان به وڌيڪ پاڪ ڪري ڇڏيو. سندس شخصيت اندر کان وٺي ٻاهر تائين هڪ رباني شخصيت بنجي ويئي. هو خدا کي ايترو ته ويجهو ٿي ويو، جيترو هو اڳ ۾ ڪڏهن به نه ٿيو هو. منجهس تقويٰ، خشوع، نوڙت ۽ عاجزيءَ جهڙا اعليٰ ايماني گُڻ ڪمال جي درجي تائين پيدا ٿي پيا. هو هڪ اهڙي زبردست روحاني تجربي مان گذريو، جنهن کي حديث جي لفظن ۾ هيئن بيان ڪيو ويو آهي، يعني: الله جي عبادت ايئن ڪريو، ڄڻ هو اوهان کي ڏسي رهيو هجي. (صحيح البخاري)
مذڪوره ٻانهي کان جڏهن انساني تقاضا تحت گناهه ٿيو، ته اهو پنهنجي ظاهر ۾ هڪ گناهه ئي هو. پر ان گناهه کانپوءِ ان جو نتيجو جيڪو سندس شخصيت ۾ ظاهر ٿيو اهو بجاءِ خود سڀ کان وڏي نيڪي هئي. ايئن ظاهر ۾ جيتوڻيڪ ٻانهي کان هڪ گناهه ٿيو، پر ان کانپوءِ توبهه تائب ٿيڻ سان اُن گناهه کي بدلائي ان احوال تائين پهچايو ويو، جيڪو نيڪيءَ جي سڀ کان وڏي درجي سان واسطو رکي ٿو. جڏهن ايئن ٿيو ته الله تعاليٰ ان ٻانهي جي ”تبديلي“ کي قبوليت عطا ڪري اها عنايت ڪئي ته سندس برائيءَ کي نيڪيءَ جي خاني ۾ لکي ڇڏيو.