6:22
قانون التباس
مُنڪرن جي هڪ مطالبي جي جواب ۾ قرآن ۾ ارشاد ٿيو آهي: ”۽ هو چون ٿا ته مٿن ملائڪ ڇو نه لاٿو ويو ۽ اسين جيڪڏهن ملائڪ نازل ڪريون ها، ته ضرور معاملي جو فيصلو ٿي وڃي ها (يعني هلاڪ ٿي وڃن ها)، وري کين مهلت (مُور) نه ڏجي ها. ۽ اسين جيڪڏهن ڪنهن ملائڪ کي رسول ڪري موڪليون ها، ته ان کي به ماڻهو (جي شڪل ۾) بڻايون ها. ۽ جهڙو شبهو (هاڻي) ڪندا آهن، تهڙو ئي شڪ مٿس به ڪن ها.“ (الانعام: 8-9)
پيغمبر جي همعصرن، پيغمبر کي چيو ته اوهان جي دعويٰ آهي، ته اوهان وٽ خدا جو ملائڪ، خدا جي وحي کڻي ٿو اچي. ته اهو ملائڪ لڪل نموني ڇو ٿو اچي. ان کي اعلانيه طور تي اوهان وٽ اچڻ گهُرجي ته جيئن اسين کيس ڏسون ۽ پوءِ اوهان تي اسان جو ايمان آڻڻ سولو ٿي وڃي. ان جي جواب ۾ چيو ويو، ته ايئن نٿو ٿي سگهي، ڇوته هن دنيا ۾ انسان جو امتحان اهو آهي، ته اهو غيب جي حالت ۾ رهندي ايمان آڻي. خدا کي اهو ايمان گهربل ڪونهي، جيڪو سڀ ڪجهه ڏسي وٺڻ کانپوءِ آندو وڃي.
ان اِلاهي سنت جي آڌار تي موجوده دنيا ۾ هر شئي سان هڪ شڪ جو عنصر (Element of Doubt) شامل رکيو ويو آهي. خدا جو طريقو اهو آهي، ته انسان کي حقيقتون اَڻ اگهاڙي حالت ۾ ڏيکاريون وڃن ۽ پوءِ هو پنهنجي عقل ۽ سمجهه کي استعمال ڪندي، ان کي اصل شڪل ۾ ڳولي لهي ۽ ان تي ايمان آڻي.
هن دنيا ۾ حق جي دعوت جو سڄو معاملو خدا جي قانون التباس تي ٻَڌل آهي. هتي حق جي مٿان شڪ جو هڪ پهلو سدائين باقي رهي ٿو، ته جيئن ماڻهو اقرار جي دليلن سان ڪجهه انڪار جا سبب به پائي سگهي ٿو. ماڻهوءَ جو اصل امتحان اهو آهي، ته هو ان شڪ جي پردي کي ڦاڙي، پاڻ کي يقين جي هنڌ تي پهچائي. هو شڪ جي پهلوءَ کي ختم ڪري يقين جي پهلوءَ کي کڻي اچي. ماڻهوءَ جو اصل امتحان اهو آهي، ته هو ڏسڻ کانسواءِ مڃي. جڏهن حقيقت کي ڏيکاريو وڃي، ته ان کانپوءِ مڃڻ جي ڪابه قيمت ڪونهي.
انسان موجوده ڪائنات ۾ هڪ غيرمعمولي قسم جي مخلوق آهي. ان کي عقل ۽ فرق جي صلاحيت ڏني ويئي آهي. هو پنهنجي سمجهه سان حق ۽ ناحق جي وچ ۾ فرق ڪري سگهي ٿو. هو اها صلاحيت رکي ٿو، ته ظاهر ۽ باطن کي ڳولي. هو ڏسڻ کانسواءِ انهن شين کي ڄاڻي وٺي، جيڪي ظاهري طور تي نظر نٿيون اچن.
انسان جي اها خصوصيت سندس آزمائش جي عين موجب آهي. هن دنيا ۾ انسان کان اهو ئي امتحان ورتو پيو وڃي، جنهن جو اهل ڪري کيس جنميو ويو آهي. اهڙي حالت ۾ حقيقت سان گڏ شڪ جو عنصر هئڻ انسان جي لاءِ ڪو عُذر ڪونهي. کيس بهرحال اهو ڪرڻو آهي، ته شڪ جي باوجود به حقيقت کي سُڃاڻي. جيڪو ماڻهو امتحان ۾ ناڪام ٿي وڃي، ته ان کي ڪابه شئي آخرت جي پڪڙ کان بچائڻ واري نه آهي.
اهو امتحان سڀ کان وڌيڪ حق جي داعيءَ جي معاملي ۾ هوندو آهي. حق جو داعي سدائين پنهنجي زماني جي ماڻهن کي هڪ عام انسان جي روپ ۾ نظر ايندو آهي. ان جي تصوير ماڻهن کي سدائين شڪ ۾ مبتلا رکندي آهي. داعي جي زندگي ۽ ان جي ڪم ۾ واضح طور تي اهو ثبوت هوندو آهي، ته اهو حق جو داعي آهي. پر ماڻهو شڪن ۾ پئجي ان کي نظرانداز ڪري ٿا ڇڏين. حق جي داعيءَ سان سندس همعصرن جو اهو سلوڪ بيشڪ هڪ نه معاف ٿيڻ جوڳو ڏوهه آهي. ڪوبه عذر کيس ان ڪوتاهيءَ کان آجو قرار ڏيئي نٿو سگهي.