16:62
فطرت جو دين
قرآن ۾ ارشاد ڪيو ويو آهي: ”بيشڪ الله انصاف ڪرڻ ۽ ڀلائي ڪرڻ ۽ مائٽيءَ وارن کي ڏيڻ جو حڪم ڪري ٿو ۽ بي حيائيءَ ۽ بُڇڙي ڪم ۽ سرڪشيءَ کان روڪي ٿو. اوهان کي نصيحت ڪري ٿو، مَن اوهين ياد رکو.“ (النحل: 90)
دنيا ۾ ڪو الله جو ٻانهو ڪيئن رهي، ان جو چِٽو بيان هن آيت ۾ موجود آهي. ان موجب پهرين هڪ شخص کي جنهن شئي جو بندوبست ڪرڻو آهي، اهو انصاف آهي. جنهن جو مطلب هي آهي ته هڪ شخص جو جيڪو حق ٻئي تي اچي ٿو، اهو هو پورو ڪري. پوءِ ڀلي اهو سگهارو هُجي يا هِيڻو. ۽ پوءِ ڀلي اهو شخص پسنديده هجي يا ناپسنديده. حقن جي ادائيگيءَ ۾ فقط حق جو لحاظ ڪيو وڃي نه ڪي ڪنهن لڳ لاڳاپي يا سفارش جو.
ٻي شئي احساس آهي، جنهن جو مطلب اهو آهي ته حقن جي ادائيگيءَ ۾ وڏ ماڻهپي جو مظاهرو ڪرڻ جو طريقو اختيار ڪيو وڃي. انصاف سان گڏ مروت کي گڏيو وڃي. قانوني دائري کان اڳتي وڌي ماڻهن سان فياضي ۽ همدرديءَ وارو رَويو اختيار ڪيو وڃي. ماڻهوءَ جي اندر اهو حوصلو هجي، ته هو ممڪن طور پنهنجي لاءِ پنهنجي حق کان گهٽ تي راضي ٿي وڃي ۽ ٻئي کي سندس حق کان وڌيڪ ڏيڻ جي ڪوشش ڪري.
ٽين شئي ’ايتاء ذي القربيٰ‘ آهي، جنهن جو مطلب اهو ناهي ته جيئن ماڻهو پنهنجن ٻارن ٻچن جي گهُرج کي ڏسي تڙپي پوي ٿو ۽ ان کي پورو ڪري ٿو، تيئن هو ٻين ويجهن ماڻهن جي گهُرجن جي باري ۾ به حساس هجي. هر سَرنديءَ وارو شخص پنهنجي مال تي رڳو پنهنجو ۽ پنهنجي گهروارن جو حق نه سمجهي، پر پنهنجن مِٽن مائٽن جي حقن کي ادا ڪرڻ کي هو پنهنجي ذميداريءَ ۾ شامل ڪري.
ان کانپوءِ هن آيت ۾ ٽن شين کان منع ڪئي ويئي آهي.
پهرين شئي بي حيائي ۽ بُڇڙائي آهي جنهن جو مطلب کُليل اخلاقي بُرايون آهن. يعني اهي برايون جن جو خراب هئڻ ماڻهوءَ کي پنهنجي ضمير موجب معلوم هجي ۽ ماڻهو عام طور تي ان کي شرمناڪ سمجهن.
ٻي شئي مُنڪر آهي. مُنڪر، معروف جي ابتڙ آهي. معروف انهن سُٺين ڳالهين کي چئجي ٿو، جن کي هر سماج ۾ سٺو سمجهيو ويندو آهي. ان جي ابتڙ مُنڪر جو مطلب اهي نامناسب ڪم آهن، جيڪي عام طور تي اخلاقي معيار جي خلاف آهن. ان ۾ اهي سڀيئي شيون شامل آهن، جن کي انسان عام طور تي خراب سمجهي ٿو ۽ جن کي قبول ڪرڻ کان انساني فطرت انڪار ٿي ڪري.
ٽي شئي بغض آهي، جنهن جي معنيٰ حد کان ٽپڻ آهي. ان ۾ هر اها سرڪشي داخل آهي، جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي حدن مان لنگهي ٻئي شخص تي هٿ وجهي. ڪنهن جي جان يا مال يا عزت وٺڻ جي لاءِ مٿس ناحق ڪارروايون ڪري ۽ پنهنجي زور وارن اثرن کي ناجائز فائدو وٺڻ لاءِ استعمال ڪرڻ لڳي.
الله اوهان کي نصيحت ٿو ڪري ته جيئن اوهين ياد ڪريو. ان جو مطلب اهو آهي ته ان آيت ۾ جيڪي ڳالهيون ڪيون ويون آهن، اهي خود انساني فطرت جو آواز آهن. ماڻهو جيڪڏهن ويچاري ته کيس خبر پوندي، ته قرآن جي تعليم بلڪل اها ئي آهي، جنهن جي طلب اڳواٽ انسان جي اندر موجود هئي. قرآن جي ان ڳالهه جي حيثيت ماڻهوءَ کي سندس فطرت جي يادگيري ڏيارڻ آهي، نه ڪي ڪنهن خارجي حڪم کي رڳو مٿان کان لاڳو ڪرڻ. اهو احساس ماڻهوءَ کي مجبور ڪندو، ته هو قرآن جي پيغام کي خود پنهنجي فطرت جو آواز سمجهي قبول ڪري.