16:60
دين ۾ اختلاف
قرآن ۾ ارشاد فرمايو ويو آهي: ”۽ اسان توتي ڪتاب رڳو هن لاءِ نازل ڪيو آهي، ته جنهن ڳالهه ۾ انهن (پاڻ) ۾ اختلاف ڪيو، سو تون مٿن ظاهر ڪرينءَ ۽ ايمان واريءَ قوم رستي ڏيکارڻ ۽ (مٿن) مهرباني ڪرڻ جي واسطي به (نازل ڪيو آهي) ۽ الله آسمان مان پاڻي وسايو، پوءِ ان سان زمين کي ان جي مرڻ کانپوءِ جيئرو ڪيائين. بيشڪ ان ۾ ٻُڌڻ وارن جي لاءِ نشانيون آهن.“ (النحل: 64-65)
ٻئي هنڌ ساڳئي ڳالهه هيئن چئي ويئي آهي: ”سڀ ماڻهو هڪ اُمت هئا. پوءِ الله نبين کي خوشخبري ٻڌائيندڙ ۽ ڊيڄاريندڙ ڪري موڪليو ۽ انهن مٿان سچو ڪتاب لاٿائين، ته جيئن (اهو ڪتاب) ماڻهن ۾، جنهن ڳالهه بابت انهن جهڳڙو ڪيو، فيصلو ڪري. ۽ ان ۾ هڪ ٻئي سان حسد جي ڪري رڳو انهن اختلاف ڪيو، جن کي اهو ڏنو ويو. هن کان پوءِ به جو وٽن ظاهر ڳالهيون آيون، پوءِ جنهن سچيءَ ڳالهه ۾ اختلاف ڪيائون، تنهن ڏي الله پنهنجي حڪم سان ايمان وارن کي واٽ ڏيکاري.“ (البقره: 213)
خدا پنهنجن پيغمبرن جي وسيلي جيڪو دين موڪليو، اهو هڪ ئي دين آهي. پوءِ هيترا پيغمبر ڇو آيا. اصل ڳالهه هيءَ آهي ته جڏهن به ڪو هڪ پيغمبر خدا جو دين آڻي ٿو، ته ان جا شروعاتي مڃيندڙ ان پيغمبر جي تشريح موجب مڃين ٿا. پوءِ جي نسلن ۾ تعبير۽ تشريح ۾ اختلاف پيدا ٿيندا آهن. ايستائين جو هڪ دين ڌار ڌار تشريحن جي صورت اختيار ڪري ڪيترائي دين بنجي ٿو وڃي. انهن مان هر گروهه پنهنجي جوڙيل دين کي صحيح ۽ ٻين کي غلط چوڻ ٿو لڳي. اختلافن جي ان جهنگ ۾ ماڻهن جي لاءِ اهو سمجهڻ ڏکيو ٿي پوي ٿو، ته ڪهڙي شئي حق آهي ۽ ڪهڙي شئي ناحق تي.
پيغمبر اسلام ﷺجي زماني ۾ اها ئي صورت پيدا ٿي ويئي هئي. ان وقت الله تعاليٰ پيغمبر اسلام کي موڪلي اهو بندوبست ڪيو هو، ته ماڻهو مذهبي اختلاف جي جهنگ جي وچ ۾ خدا جي سچي رستي کي ڳولهي سگهن. اها صورتحال اڄ به باقي آهي. هڪ شخص خدا جي رستي جي ڳولا ۾ هجي ۽ هو مختلف مذهبن جو مطالعو ڪندو، ته هو پڪ سان ذهني انتشار ۾ پئجي ويندو. ڇوته مذهبن جي جيڪا تعليم اڄ موجود آهي، ان ۾ پاڻ ۾ تمام گهڻا اختلاف آهن. تنهنڪري حق جي ڳولا ڪندڙ کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته هو ڪهڙي شئي کي غلط چوي ۽ ڪهڙي شئي کي صحيح.
اهڙيءَ حالت ۾ پيغمبر آخرالزمان جو آندل دين خدا جي ٻانهن جي لاءِ رحمت آهي. ڇوته ٻين دينن جي ڀيٽ ۾ پاڻ سڳورن جو دين هڪ محفوظ دين آهي. اهو تاريخي لحاظ کان مڪمل طور تي مُستند آهي. ان آڌار تي مٿس مڪمل ڀروسو ڪري سگهجي ٿو، ته پاڻ سڳورن جيڪو دين ڇڏيو، اهو ئي حقيقي دين آهي، جيڪو خدا کي پنهنجن بندن کان گهربل آهي.
البت تفسير ۽ تشريح ۾ اختلاف جو امڪان بدستور باقي آهي. تنهنڪري پيغمبر آخرالزمان کانپوءِ به اها ئي صورت پيش ايندي ته اصل دين ۾ مختلف تعبيرون ڪري، ماڻهو ٻيهر مختلف مذهبي دائرن ۾ ورهائجي ويندا. پر آخري دين (اسلام) جو متن هينئر به مڪمل طور تي محفوظ آهي. تنهنڪري جيڪڏهن انساني تشريحن کان ڌار ٿي، سنئون سڌو متن جي ذريعي خدا جي دين کي سمجهڻ چاهي، ته هو حقيقي دين تائين پهچڻ کان محروم رهي نٿو سگهي، پر شرط اهو آهي ته هو اُن معاملي ۾ پوري طرح سنجيدو هجي.
هتي ان معاملي کي برسات جي مثال جي ذريعي چِٽو ڪيو ويو آهي. برسات زمين جي هر حصي تي وسي ٿي. پر جيڪا زمين زرخيز آهي، ان کي برسات مان فائدو پهچي ٿو. بنجر زمين برسات جي باوجود به برسات جي فائدي کان محروم رهي ٿي. اهو ئي حال انسانن جو به آهي. جنهن ماڻهو پنهنجي قابليت کي جيئرو رکيو، اهو اختلاف جي باوجود اصل دين کي حاصل ڪري وٺندو ۽ جنهن ماڻهوءَ جي قابليت مري ٿي وڃي، اهو اختلافن ۾ مُنجهي ٿو وڃي. هو اصل دين تائين پهچڻ ۾ ناڪام رهندو.