2:8
فطرت جو قانون
قومن جي عروج ۽ زوال جي بابُ ۾ فطرت جو هڪ قانون ٻُڌائيندي قرآن ۾ ارشاد ٿيو آهي: ڪيترائي ننڍا گروهه، الله جي حُڪم سان وڏن گروهن تي غالب آيا آهن ۽ الله صبر ڪندڙن سان گڏ آهي. (البقره: 249)
هن آيت ۾ ’اذن الله‘ جو مطلب فطرت جو قانون آهي ۽ فطرت جو اهو قانون صبر جي اصول تي ٻَڌل آهي. ان جو مطلب اِهو آهي، ته دُنيا ۾ ڪوبه ننڍو گروهه فقط ننڍو هئڻ جي آڌار تي مغلوب نٿو ٿئي. جيڪڏهن هو صبر ڪري، ته عين ممڪن آهي، ته اهو پاڻ کان وڏي گروهه تي غالب اچي وڃي.
اهو معاملو ڪو پُراسرار معاملو نه آهي. اها هڪ اهڙي حقيقت آهي، جيڪا انساني نفسيات جي جائزي ۽ قومن جي تاريخ جي اُڀياس مان سمجهي سگهجي ٿي. اصل اهو آهي، ته هر انسان پئدائشي طور تي اَٿاهه گُڻن جو مالڪ هوندو آهي. پر اهي گُڻ عام حالتن ۾ ماڻهوءَ جي اندر لڪل هوندا آهن. ان هڪ لڪل گُڻ کي جيڪا شئي جاڳائي ٿي اها للڪار آهي، جنهن فرد يا قوم کي پنهنجي ماحول پاران للڪار پيش اچي ٿي، ان جا گُڻ جاڳي پون ٿا. هو اڳ ۾ جيڪڏهن فقط هڪ بشر (Man) هو، ته للڪار جي مُنهن ۾ اچڻ کانپوءِ هو فوق البشر (Superman) بنجي ويندو. هاڻ هو اهڙا ڪارناما سرانجام ڏيڻ لڳندو، جنهن جو للڪار کان اڳ ۾ تصور ڪرڻ به ممڪن نه هو.
جنهن سماج ۾ ٻه گروهه هجن، هڪ اقليتي گروهه ۽ ٻيو گهڻائي وارو گروهه. اهڙي سماج ۾ سدائين ايئن ٿيندو آهي، ته گهڻائي طرفان ٿورائي کي للڪار پيش ايندي آهي. زندگي جي هر محاذ تي اقليت کي اهو محسوس ٿيندو آهي، ته اڪثريت کيس دٻائي وٺندي ۽ هو اڪثريت جي مقابلي ۾ مغلوب بنجي ويندا. اها صورتحال اقليت جي لاءِ هڪ سخت امتحان هوندو آهي. هاڻ هن جي لاءِ ردعمل جون ٻه صورتون هونديون آهن. هڪ صبر وارو ردعمل ۽ ٻيو غير صبر وارو ردعمل. غير صبر وارو ردعمل اهو آهي، ته اقليتي گروهه شڪايت ۽ احتجاج جي نفسيات ۾ مُبتلا ٿي وڃي. هو ناڪاري طريقن سان ان جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ڪري. ٻين لفظن ۾ اهو للڪار جي مقابلي ۾ ناڪاري جواب (Negative Response) ڏيڻ آهي، ۽ جيڪا اقليت للڪار جي مقابلي ۾ ان قسم جو ناڪاري جواب ڏي، مايوسي ۽ همت هاري ڇڏڻ جو شڪار ٿي وڃي، ان جون فطري صلاحيتون بدستور سُتل حالت ۾ پيل رهنديون. اهڙي اقليت للڪار جي اندر گهيرجي ايئن ختم ٿي ويندي، جيئن ننڍيون جهرڪيون طوفان جي اندر گهيرجي ختم ٿي وينديون آهن. ان جي ابتڙ جيڪا اقليت للڪار جي مقابلي ۾ صبر واري رَوش جو ثبوت ڏي، اها ٻين لفظن ۾ طوفان جي وڏي جهرڪي (Big bird of the storm) آهي. هوءَ پنهنجن سگهارن کنڀن سان اُڏامي مٿي هلي ويندي، ۽ ايئن پنهنجي پاڻُ کي طوفان جي پَڪڙ کان بچائي وٺندي.
للڪار جي مقابلي ۾ صبر جو رَويو اختيار ڪرڻ جو مطلب اهو آهي، ته ماڻهو مقابلي جي نفسيات سان ان جي آجيان ڪري. هو پنهنجو پاڻ کي ان کان بچائي، ته سندس دماغ درهم برهم ٿي وڃي ۽ هو پيش ايندڙ صورتحال جي مقابلي ۾ هاڪاري طور تي سوچڻ جي لائق نه رهي. جيڪو فرد يا گروهه للڪار جي مقابلي ۾ ان قسم جي هاڪاري جواب جو انداز اختيار ڪري، ان جو فائدو کيس اهو ٿو ملي، ته سندس اندر هڪ نئون حوصلو اُڀري ٿو اچي. ان جون سُتل صلاحيتون جاڳي پون ٿيون. ان جي اندر اهو فڪري انقلاب پيدا ٿئي ٿو، جنهن کي نفسيات جي زبان ۾ دماغي طوفان (Brain Storm) چيو ويندو آهي.
اهي شيون اقليتي فردن جي اندر سُتل انسان کي سجاڳ ڪري ٿيون ڇڏين. اهڙا ماڻهو زندگيءَ جي هر ميدان ۾ اڪثريت کان وڌيڪ عمل جو ثبوت ڏيندا آهن. هو پنهنجي ذهني ارتقا جي آڌار تي ان جي قابل هوندا آهن، ته مسئلن جو برتر نبيرو (Superior Solution) ڳولهي سگهن. اقليتي گروهه ۾ اهي هڙئي گُڻ صبر جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندا آهن ۽ فطرت جو اهو قانون آهي، ته زندگيءَ جي معرڪي ۾ جيڪي صبر جو ثبوت ڏين، هن دنيا ۾ اهي لازمي طور تي غلبو حاصل ڪندا. ايتريقدر جو اڪثريتي گروهه جي مقابلي ۾ به.