2:003
ڪتاب لاريب
قرآن جي پهرين سوره الفاتحه گويا قرآن جو ديباچو/ پيش لفظ آهي. ان ننڍڙي سوره کان هڪدم پوءِ ”سوره البقره“ آهي. ان سوره جو پهريون جملو هي آهي. ذالک الڪتب لاريب فيه (البقره 2) يعني هي ڪتاب اهڙو آهي، جنهن ۾ ڪو شڪ ڪونهي. ان آيت ۾ ”الکتب“ جو مطلب قرآن آهي. جيئن ته اهو معلوم آهي ته قرآن قيامت تائين جي لاءِ آهي، تنهنڪري ان قرآني بيان جو واسطو انهن سڀني زمانن سان آهي، جيڪي قيامت تائين انسانن جي مٿان گذرندا.
ساڳئي طرح اهو قرآني بيان ڄڻ ته هڪ ابدي للڪار آهي. ان ۾ قرآن بابت ان يقيني مستقل جو اعلان ڪيو ويو آهي ته ڪڏهن به ڪو گروهه يا فرد ان ۾ شڪ وجهي نه سگهندو. اهو ڪتاب انساني تاريخ جي آخري مرحلي تائين هر قسم جي شڪ ۽ شبهي کان مٿانهون رهندو.
هيءَ هڪ اهڙو انوکو ڪلام آهي، جنهن جو مثال ڪنهن به ٻي مذهبي ڪتاب ۾ موجود ڪونهي. جهڙوڪ: بائيبل ۾ جن ڳالهين کي رسولن ڏانهن منسوب ڪيو ويو آهي، انهن جي باري ۾ اهل علم ان شڪ جو اظهار ڪيو آهي ته تاريخي طور تي ان ڳالهين جو انتساب مذڪوره رسولن بابت ثابت ٿيل ڪونهي. ساڳئي طرح هندو ازم جي ڌرمي ڪتاب ’ڀڳود گيتا‘ جي باري ۾ اهل علم ان شڪ جو اظهار ڪيو آهي ته اهو واقعي به جنگ جي ميدان جو ڪلام آهي جيڪو ڪرشن، ارجن کي خطاب ڪندي چيو هو يا اهو گهڻو پوءِ ”رامائڻ“ ۾ شامل ڪيو ويو آهي. ساڳئي طرح جنهن ڪلام کي گوتم ٻڌ ڏانهن منسوب ڪيو وڃي ٿو، ان جي باري ۾ به اهل علم کي اهو شڪ آهي ته اهو هاڻوڪي رڪارڊ موجب پالي يا سنسڪرت ۾ هو يا ڪنهن ٻي زبان ۾ وغيره.
پر جيستائين قرآن جو معاملو آهي ته اهو ان قسم جي هر شڪ کان مڪمل طور تي پاڪ آهي. ان جي لهڻ کي چوڏهن سئو سال ٿي چڪا آهن، تنهن جي باوجود، اڄ ڏينهن تائين ڪوبه علم جو ڌڻي ان ۾ شڪ جي گنجائش ڪڍي نه سگهيو ته هيءَ اهوئي عربي ڪلام آهي، جنهن کي پيغمبر اسلام ﷺ عربستان ۾ خدائي ڪلام طور پيش ڪيو هو. اڄ به سڄو قرآن پنهنجي اصلي شروعاتي حيثيت ۾ موجود آهي ۽ بلڪل ان ئي زبان ۾ موجود آهي، جيئن چوڏهن سؤ سال اڳ هو.
ايئن شڪ جا ٻيا جيترا به پاسا آهن، انهن سڀني جي اعتبار کان قرآن پنهنجي غير شڪي حيثيت کي لڳاتار جاري رکيو اچي. قرآن ۾ ڪيترائي اهڙا حوالا آهن، جيڪي انساني علم سان واسطو رکن ٿا. جهڙوڪ: حياتيات، نباتيات، ارضيات، فلڪيات، معدنيات، معاشيات ۽ تاريخ وغيره. اهي علم، قرآن جي نزول وقت پنهنجي شروعاتي حالت ۾ هئا. پوءِ انهن ۾ واڌارو ٿيندو رهيو، ايستائين جو هاڻوڪي زماني ۾ اهي علم ايتري ته ترقي ڪري ويا جو قرآن جي نزول جي زماني ۾ قياس جوڳا نه هئا.
پر حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه اها آهي ته پوءِ جي زماني جون علمي ترقيون ڪنهن به بيان کي مشڪوڪ ثابت نه ڪري سگهيون. قرآن جو هر بيان پنهنجي سچائيءَ کي بدستور برقرار رکيو آهي.
جهڙوڪ: قرآن جي هڪ آيت آهي؛ ڇا انڪار ڪندڙن اهو نه ڏٺو ته آسمان ۽ زمين گڏيل هئا، پوءِ اسان انهن کي کولي ڇڏيو. (الانبياء 30) قرآن جي ان آيت ۾ جنهن ڪائناتي حقيقت ڏانهن اشارو ڪيو ويو آهي، اها نزول قرآن جي وقت سراسر غير معلوم هئي. ايتريقدر جو پوءِ جي صدين ۾ جڏهن قرآن جا تفسير لکيا ويا ته انهن تفسيرن ۾ به انهن جي ڪا چٽي تشريح نه ڪئي ويئي. اڄوڪي زماني ۾ علمي ترقي کان پوءِ جيڪڏهن فرض ڪجي ته اها خبر پئي ته زمين ۽ آسمان (يا تارا ۽ گرهه) هينئر جنهن لامحدود خلا ۾ پکڙيل آهن، ساڳئي طرح اهي پنهنجي شروعات کان آهن ته ڪنهن کي قرآن جي مذڪوره بيان تي شڪ جي اظهار جو موقعو ملي سگهيو ٿي. پر پوءِ جي علمي ترقين حيرت انگيز طور تي اهو ثابت ڪيو ته زمين ۽ آسمان شروع ۾ هڪ سپر ايٽم جي صورت ۾ جُڙيل هئا، ان کان پوءِ ان جي اندر هڪ ڌماڪو ٿيو، جنهن جي نتيجي ۾ پکڙجندڙ ڪائنات وجود ۾ آئي.
اهوئي معاملو انساني علم جي سڀني شعبن جو آهي. جهڙوڪ: قرآن جي هڪ تاريخي بيان کي وٺو. قرآن ۾ حضرت موسيٰ عليه السلام جي همعصر فرعون جي باري ۾ ٻڌايو ويو آهي ته جڏهن هو ٻُڏڻ لڳو ته خدا کيس چيو: اليوم ننجيک بيدنک لتکون لمن خلقک آية (يونس 92) يعني: اڄ اسين تنهنجي بدن کي بچائينداسين، ته جيئن تون ايندڙن جي لاءِ نشاني بنجين.
ان ۾ ٻڌايو ويو آهي ته ٻُڏل فرعون جو جسم بدستور محفوظ آهي، ته جيئن پوءِ ايندڙن جي لاءِ نشاني بنيل رهي. پر قرآن جي نزول مهل اهو واقعو سراسر معلوم نه هو. ايتريقدر جو پوءِ جي صدين ۾ جڏهن قرآن جا تفسير لکيا ويا ته انهن ۾ به مفسرين ان جو ڪو چٽو تفسير نه ڪري سگهيا. هاڻ جيڪڏهن ماضيءَ وانگيان پوءِ جي زماني ۾ به فرعون موسيٰ جو بدن غير معلوم رهي ها ته ڪنهن کي اهو موقعو ملي ٿي سگهيو ته هو قرآن جي ان بيان تي شڪ جو اظهار ڪري. پر اها حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه آهي ته اڄوڪي زماني ۾ علم جي ترقيءَ ان شڪ تان پردو کڻي ڇڏيو ۽ قرآن جي اُن بيان جي سچائي ثابت ڪري ڇڏي.
اڻويهين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ هڪ يورپين اسڪالر مصر جي هڪ قديم عمارت مان ممي ٿيل هڪ لاش ڪڍيو. اهو لاش هاڻ قاهرا جي عجائب گهر ۾ شيشي جي هڪ شوڪيس ۾ رکيو آهي. ويهين صديءَ جي شروع ۾ ان لاش تي مختلف تحقيق ڪئي ويئي، ان سان گڏ جديد سائنسي طريقي موجب ان جي عمر معلوم ڪئي ويئي، نيٺ اهو ثابت ٿي ويو ته اهو لاش ان ئي فرعون جو آهي، جيڪو حضرت موسي عليه السلام جي زماني ۾ پنهنجي لشڪر سان گڏ غرق ٿيو هو.
ساڳئي طرح، جنهن به پاسي کان قرآن جو جائزو ورتو وڃي ته اهو هڪ اهڙو ڪتاب ثابت ٿيندو، جنهن ۾ ڪنهن به قسم جي شڪ ۽ شبهي جي گنجائش نه رهندي. قرآن جي سڄي تاريخ غير شڪي طور تي معلوم آهي، قرآن جو هر اعلان پنهنجي مڪمل سچائيءَ کي لڳاتار برقرار رکيو اچي. لڳ ڀڳ ڏيڍ هزار سال گذرڻ جي باوجود به اڃا تائين ڪنهن کي به اهو موقعو نه مليو آهي ته هو قرآن تي ڪنهن به لحاظ کان ڪو شڪ ظاهر ڪري سگهي.